Адвокаттар алқаларының Республикалық конференциясының делегаттарының 2025 жылғы 28 ақпандағы ҚАРАРЫ

Адвокаттар алқаларының Республикалық конференциясының делегаттарының 2025 жылғы 28 ақпандағы

ҚАРАРЫ

Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісінде «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әкімшілік әділет саласын жетілдіру және кеңейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы қаралуда.

Осы заң жобасының негізгі бағытына қайшы оған адвокаттық қызметке қатысты түзетулер енгізілді. Түзетулер адвокатураның тәуелсіздігін айтарлықтай шектеуге және адвокаттар үшін кепілдік деңгейін төмендетуге бағытталған. Ұсынылған түзетулермен адвокаттар қоғамдастығы үзілді-кесілді келіспейді.

1. Жоба бірқатар кодекстер мен заңдарға (Жер кодексі, «Байланыс туралы», «ҚР Мемлекеттік шекарасы туралы» Заңдар және тағы басқалары) өзгерістер енгізуді көздейді, оған сәйкес адвокаттық сұрау салу бойынша мәліметтерді алу адвокатқа тек өз клиентіне қатысты және Клиенттің жазбаша келісімімен ғана қолжетімді болады.

Түзетулер енгізу қажеттілігі адвокат пен заң консультантының сұрау салу бойынша ақпарат алу құқығын теңестіру ниетімен негізделеді. Алайда, ұсынылған өзгерістер заң консультанттарының мүмкіндіктерін кеңейтпейді, керісінше оларды айтарлықтай тарылтады. Сондай-ақ, олар іс жүзінде адвокаттық сұрау салу институтын жоюға әкеп соғады. Заң консультантының мәртебесін көтерудің орнына адвокаттың мәртебесін төмендету ұсынылады. Бұл екі субъектіні де дәлелдемелерді өз бетінше алу мүмкіндігінен айырады.

Түзетудің авторы, ұсынылған нормалар болмаған кезде, адвокат немесе заң консультанты өз клиентіне қатысты шарт жасасқан және одан сенімхаты бар ақпаратты ала алмайтын бірде-бір мысал келтірмеген.

Адвокат өз клиентіне қатысты ақпарат алу үшін одан жеке келісім алу туралы ұсыныс мүлдем қабылдауға лайықсыз болып табылады.

Өз клиенттеріне қатысты ақпарат алу үшін адвокаттық сұрау салу мүлдем қажет емес – сенімхат пен қорғау (өкілдік ету) туралы хабарламаның болуы жеткілікті.

Адвокаттың сұрау салуының мақсаты заң көмегін көрсету үшін қажетті, бірақ адвокаттың клиентіне жалпыға бірдей белгіленген тәртіпте қолжетімді емес мәліметтер мен құжаттарды алу болып табылады. Бұл мақсатқа жария құқық субъектісі ретінде ерекше өкілеттіктерге ие адвокат арқылы қол жеткізіледі. Алайда, мұндай қол жетімділік еріксіз болуы керек. Адвокаттың ақпаратты (дәлелдемелерді) жинауы адвокат клиентке заң көмегін көрсететін нақты іс бойынша білікті заң көмегін көрсету және клиенттің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында ғана жүзеге асырылуы тиіс. Адвокаттың бұл ақпаратты басқа мақсатта жинауға құқығы жоқ.

Адвокатқа құқықтық көмек көрсету барысында оның сенім білдірушісі туралы ақпараттан бұрын, заң көмегі көрсетілетін іске қатысы бар белгілі бір тұлғалар, объектілер, құжаттар туралы мәліметтер қажет.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 33-бабының 3-тармағының 2) тармақшасына және 35-бабының 8-тармағына сәйкес адвокаттың сұрау салуы – адвокаттың өз құзыреті шегінде мемлекеттік органдарға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына және заңды тұлғаларға адвокаттық қызмет көрсету және көмек көрсету үшін қажетті ақпаратты ұсыну туралы ресми өтініші.

Конституцияның 13-бабының 3-тармағында әркімге кепілдік берілген заң көмегі адвокаттың оны көрсету үшін жеткілікті құқықтары мен өкілеттігі болған жағдайда ғана білікті болуы мүмкін.

Адвокаттың заңмен қорғалатын құпияға қол жеткізуі жаңа нәрсе емес. Бұл қазіргі уақытта заңнамада белгілі бір дәрежеде бар және адвокаттар оны сәтті қолданады. Бірқатар нормативтік актілер адвокаттарды осы құқықпен қамтамасыз етеді. Мұндай қол жеткізу қалыпты жұмыс істеуде.

Адвокатқа заң бойынша оның клиенттері болып табылмайтын үшінші тұлғаларға қатысты мәліметтерге қол жеткізуге кепілдік берілген мысалдар ретінде мыналарды келтіруге болады:

«Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес адвокаттар жылжымайтын мүліктің нақты объектісі бойынша дәлелді сұрау салулар бойынша ақпаратты және жеке немесе заңды тұлғаның өзінде бар, тіркеуші орган куәландырған жылжымайтын мүлік объектілеріне құқықтары (құқықтар ауыртпалықтары) туралы жалпыланған деректерді алуға құқылы.

«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы кодексінің 237-бабы 4-тармағының 3) тармақшасына сәйкес адвокаттың сұрау салуы бойынша тергеп-тексеруді немесе сот талқылауын жүргізуге байланысты тиісті адамның келісімінсіз медицина қызметкерінің құпиясын құрайтын мәліметтер ұсынылады.

Жоғарыда келтірілген мысалдардың ешқайсысында адвокат тек клиентке қатысты ақпарат ала алатындығы көрсетілмеген.

Адвокаттық сұрау салу бойынша үшінші тұлғаларға қатысты мәліметтерді алу мүмкіндігі сот практикасымен де расталады. Соттар адвокаттардың мемлекеттік органнан ақпарат талап ету туралы талап арыздарын қанағаттандырады.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 33-бабы 3-тармағының 2) тармақшасына сәйкес адвокат қорғаушы немесе өкіл ретінде әрекет ете отырып, барлық мемлекеттік органдардан, жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан және заңды тұлғалардан адвокаттық қызметті жүзеге асыру үшін қажетті мәліметтерді сұратуға және алуға құқылы.

Көрсетілген Заңның 33 - бабы 3-тармағының 8) тармақшасына сәйкес адвокат, егер бұл анықтау сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізу кезінде, сотта қорғауды немесе өкілдік етуді жүзеге асыру үшін қажет болса, мемлекеттік құпияларды құрайтын, сондай-ақ әскери, коммерциялық, қызметтік және заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтитын ақпаратпен Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен танысуға.

Аталған Заңның 35-бабының 8-тармағына сәйкес мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары және заңды тұлғалар адвокаттың заң көмегін көрсетуіне байланысты сұрау салуына он жұмыс күні ішінде жазбаша жауап беруге міндетті. Егер ақпарат қолжетімділігі шектеулі ақпаратқа жатқызылған жағдайда, адвокатқа сұратылып отырған мәліметтерді беруден бас тартылуы мүмкін.

Көрсетілген нормалармен қазіргі уақытта сұрау салушы адресаттардың сұратылған мәліметтерді ұсынудың сөзсіз міндеті мына жағдайларда белгіленген:

- сұрау салу заң көмегін көрсетумен байланысты;

- мәліметтер адвокаттық қызметті жүзеге асыру үшін қажетті;

- мәліметтер сотта өкілдік етуді жүзеге асыру үшін қажет;

- мәліметтер қолжетімділігі шектеулі ақпаратқа жатқызылмаған.

Егер адвокаттың клиентінде жеке өтініш беру тәртібімен қажетті мәліметтерді алу мүмкіндігі болса, онда адвокаттық сұрау салудың қажеті болмас еді. Адвокат арнайы мәртебе мен өкілеттікке ие бола отырып, егер бұл заң көмегін көрсету мүдделерінен туындаған жағдайда және белгіленген тәртіпті сақтай отырып, қарапайым азаматқа қолжетімді болғаннан көп көлемде мәліметтер мен құжаттарды талап етуге құқылы екені анық.

Дәлелдемелерді жинауға бағытталған адвокаттың сұрау салуы клиентке білікті заң көмегін көрсету мақсатында оны қорғаудың маңызды құралы болып табылады, соттардағы істер мен даулардың санын азайтуға, сондай-ақ оларды тезірек, жан-жақты және дұрыс қарауға көмектеседі.

Осыған байланысты Республикалық адвокаттар алқасы заңмен қорғалатын құпияны құрайтын мәліметтерді алуға және адвокаттық сұрау салудың құқықтық мәртебесін күшейтуге және адвокаттардың құқықтарын кеңейтуді талап етеді. Сонымен қатар депутаттарды осы мәртебені төмендетпеуге және қолданыстағы механизм бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан адвокаттық жұмыста негізсіз кедергілер тудырмауға шақырады.

2. Сондай-ақ қаралып жатқан түзетулер тиісті Заңның 23-бабында Әділет министрлігіне адвокаттық қызмет және заң көмегін көрсету мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және бекіту өкілеттіктерін беруді ұсынады. Мұндай ұсынысты жүзеге асыруға жол берілмейді.

Мұндай қызмет Әділет Органдары туралы Заңның 19-бабында және бейінді Заңда аталған заң көмегін ұйымдастыру және көрсету саласындағы әділет органдарының функцияларына сәйкес келмейді. Олар тек лицензиялау және заң көмегінің сапасын бақылау функцияларын қамтиды.

«Құқықтық актілер туралы» Заңның 9-бабының 11) тармақшасына сәйкес Адвокаттық қызмет және заң көмегі саласындағы қоғамдық қатынастар тек шоғырландырылған заң деңгейінде реттелуге тиіс.

Көптеген шет елдердің Конституцияларында Адвокатура туралы нормалар бар. Мысалы, мұндай нормалар көршілес мемлекеттердің конституциясына енгізілген: Қырғыз Республикасы Конституциясының 64-бабы және Өзбекстан Республикасы Конституциясының 141, 142-баптары.

Қазақстандық адвокатура бірнеше рет біздің Конституциямызда да осылай жасауды ұсынды. Бірақ басқа елдердің үлгісімен адвокаттық қызметті реттеу деңгейін көтерудің орнына, біздің заң шығарушы бұл реттеуді заңға тәуелді ең төменгі деңгейге түсіруге ниетті.

Бұл адвокатураның Тәуелсіздік принципін бұзады. Уәкілетті органға адвокаттық қызметке реттеуші ықпал ету өкілеттіктерін беру тікелей мүдделер қақтығысын тудырады: адвокаттар азаматтарды мемлекеттік және құқық қорғау органдарымен дауларда қорғауы керек, бірақ өздері ведомстволық реттеу арқылы атқарушы органдарға бағынады.

Заң деңгейінде адвокаттық қызметті реттеу құқықтық режимнің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Норма шығару функцияларын заңға тәуелді деңгейге беру заңға тәуелді актілер арқылы адвокаттық қызмет ережелерін ерікті түрде өзгерту мүмкіндігіне әкеледі. Бұл құқықтық белгісіздік тудырады, тәуелсіз адвокатураның кепілдіктерін әлсіретеді, адвокаттарға қысым жасау мүмкіндігін тудырады.

Адвокатура күн сайын Қазақстан Республикасы Парламентінің қабырғасында оның мәртебесіне қол сұғатын түрлі бастамалардан заң мамандығының тәуелсіздігін қорғауға мәжбүрлі. Реттеуді ведомстволық деңгейге берген жағдайда мұндай қол сұғушылықтардың саны бірнеше есе артуы мүмкін, бұл азаматтардың құқықтық қорғалуының әлсіреуіне әкеледі.

3. Шешілмейтін проблемалардың едәуір саны «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2025 жылғы 10 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасы Заңының күшіне енуіне әкеп соғады. Осы Кодекстің (бұдан әрі – ӘҚБтК) 748-750-баптарына заң консультанттарына адвокаттармен қатар Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша қорғаушы болуға құқық беретін бірқатар толықтырулар мен өзгерістер енгізуді көздеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 16-бабының 3-тармағына сәйкес адвокаттың (қорғаушының) көмегін мұндай адам: ұсталған, қамауға алынған не қылмыс жасады деп айыпталған үш жағдайдың кез келгенінде пайдалануға құқығы бар. ӘҚБтК нормаларына сәйкес адам әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу шеңберінде "ұсталған" мәртебесін және оған қамауға алу түрінде әкімшілік жаза қолданылған жағдайда "қамауға алынған" мәртебесін ала алады. Осылайша, заң көмегін тек адвокаттар ғана көрсетуі тиіс адамдарға Конституцияның 16-бабының 3-тармағы қылмыстық қылмыс жасады деп айыпталушылардан басқа, қылмыстық-процестік заңнамада көзделген тәртіппен де, ӘҚБтК нормаларында көзделген тәртіппен де ұсталған және қамауға алынған адамдарды да жатқызады.

Адвокаттардан айырмашылығы, заң кеңесшілерінің қазіргі уақытта ұсталғандар немесе қамауға алынғандар ұсталатын мекемелерге кіруі көзделмеген.

Бұл қабылданған түзетулерді іс жүзінде жүзеге асыру көп жағдайда мүмкін емес болып қала беретінін білдіреді.

Осылайша, жаңалықтар Конституцияның 13-бабының 3-тармағында көзделген әрбір адамның білікті заң көмегін алу құқығын өрескел шектейді.

ӘҚБтК құрамдарының едәуір саны заңмен қорғалатын құпияға немесе мемлекеттік құпияларға қол жеткізумен байланысты. Бұл ретте Заң консультанттарының мемлекеттік құпияларға қол жеткізу тетігі заңда жоқ, сондықтан осы салада көмек көрсету мүмкін болмайды.

Қабылданған нормаларды толық жүзеге асырудың мүмкін еместігі азаматтардың да, заң консультанттарының да, адвокаттардың да құқықтық мәртебесін әлсіретіп, хаос пен түсінбеушілік туғызады.

Қалыптасқан құқықтық тұйықтан Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотының Конституцияға сәйкестігіне қабылданған түзетулерді қараудан басқа амал жоқ, оған қалыптасқан қайшылықты түпкілікті шешу үшін Республикалық адвокаттар алқасы талап етеді.

4. Қазіргі уақытта заң көмегін көрсету саласында оны қабылдау қажеттілігі 2018 жылы тиісті Заңда қарастырылғанына қарамастан, мемлекеттік бағдарлама жоқ.

Бекітілген мемлекеттік саясаттың, ұзақ мерзімді стратегияның, тіпті заңгерлік көмек саласындағы қысқа мерзімді даму жоспарының болмауы заң мамандығының өкілдері үшін белгісіздік тудырады және оның дамуына кедергі келтіреді. Нәтижесінде адвокатураның мүдделеріне қарсы кенеттен орындалған, ретсіз бастамалар мен ұсыныстар үнемі пайда болады. Олардың пайдасы ешкіммен негізделмеген, нәтижесі өте күмәнді және олардың тиімділігі уақыт өте келе расталмайды.

Заң көмегін көрсету саласын дамытудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдау шұғыл қажеттілік болып табылады. Мұндай құжатты әзірлеу жан-жақты және ашық талқылаумен, сондай-ақ барлық мүдделі тараптардан ұсыныстар жинаумен жүргізілуі тиіс. Құжат Мемлекет басшысының құқықтық мемлекет құрудың негізгі элементі ретінде күшті және тәуелсіз адвокатура құру туралы тапсырмаларын орындауға бағытталуы керек.

Заң көмегі саласындағы заң шығару болжамды болуы керек. Енгізілетін өзгерістерді алдын ала ғылыми сараптау міндетті болуы тиіс.  

Баяндалғанның негізінде Адвокаттар алқаларының Республикалық конференциясының делегаттары мыналардың қажеттілігі туралы мәлімдейді:

1. Адвокаттық сұрау салудың қолданылу аясын шектейтін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне түзетулер қараудан алынсын.
2. Уәкілетті органның нормативтік актілерімен адвокаттық қызметті реттеуді көздейтін «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңға түзетулер қараудан алынсын.
3. 2025 жылғы 10 қаңтардағы Заңымен Жаңа редакциядағы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 748-бабының екінші және бесінші бөліктерінің, 750-бабының бесінші, алтыншы және жетінші бөліктерінің Қазақстан Республикасының Конституциясының 16-бабының 3-тармағына сәйкестігі туралы мәселені Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының қарауына жолдасын.
4. Ауқымды талқылау барысында заң көмегін көрсету саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу және қабылдау.