РАА БАСПАСӨЗ-КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ: АДВОКАТТЫҚ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

2024 жылғы 19 қыркүйекте Астанада Республикалық адвокаттар алқасының (РАА) баспасөз конференциясы өтті, онда Қазақстанның заң қоғамдастығын толғандыратын өзекті мәселелер айтылды. Негізгі назар заңнамалық мәселелерге, мемлекеттік ақпараттық жүйелермен жұмыс істеудегі техникалық қиындықтарға, сондай-ақ адвокаттардың кәсіби қызметіне кедергі келтіру жағдайларына аударылды.

Іс-шараға РАА Төрағасы Айдын Бикебаев, Төрағаның орынбасары Игорь Вранчев, РАА Ғылыми-консультативтік кеңесінің төрағасы Сергей Сизинцев, Төрағаның кеңесшісі Аманжол Мұхамедьяров, РАА Адвокаттардың кәсіби құқықтарын қорғау комиссиясының төрағасы Тайыр Назханов, сондай-ақ РАА Төралқасының мүшелері Анара Кусайынова мен Гаухар Айтжанова қатысты. Баспасөз конференциясы РАА Facebook желісіндегі ресми парақшасында тікелей эфирде көрсетілді.

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылғы 25 ақпандағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің V отырысында: «Мықты және тәуелсіз адвокатурасыз құқықтық мемлекет құру мүмкін емес», - деп атап өтті. 2021 жылғы 1 қыркүйектегі «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Азаматтардың құқығын қорғағанда құқық қорғаушылардың, соның ішінде адвокаттардың құқығы туралы ұмытпаған жөн. Олардың қызметінің қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, жұмысына кедергі келтіретін заңсыз әрекеттердің жолын кесу қажет».

Осы тұрғыда Республикалық адвокаттар алқасы (РАА) Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қылмыстық-атқару кодекстеріне бірқатар түзетулер әзірлеп, ұсынды. Қазақстандық адвокатураны дамытудың 2022-2025 жылдарға арналған тұжырымдамасы аясында жасалған бұл түзетулер адвокаттардың құқықтық мәртебесін нығайтуға, олардың кәсіби құқықтарын қорғауға және сот процестерінде бәсекелестікті қамтамасыз етуге бағытталған. Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру барысында РАА аталған бастамаларды белсенді түрде алға жылжытуда.

Заң шығару бастамалары және адвокатураның дербестігі

Дегенмен, құқық қорғау органдарының жаңа заңнамалық бастамалары адвокатураның тәуелсіздігі қағидасына қауіп төндіреді. Баспасөз конференциясында адвокаттардың пікірінше, кәсіптің тәуелсіздігіне қауіп төндіретін Қаржы мониторингі агенттігінің (ҚМА) ұсыныстары талқыланды. Баяндамашылар қаржы мониторингі жүйесіне адвокаттарды міндетті тіркеу туралы ереже қабылданса, бұл олардың тәуелсіздігін шектейтініне алаңдаушылық білдірді.

Қылмыстық-процестік кодексіне ұсынылып отырған түзету де ерекше алаңдаушылық тудырады, оған сәйкес адвокат қылмыстық қудалау органдарының мәлімдемелерін теріске шығаруды жариялау үшін прокурордан рұқсат алуы керек.

РАА өкілдері мемлекет адвокаттық қызметті тікелей реттей алмайтынын атап өтті. Бұл мүмкін емес. Сот процестерінде адвокаттарға тікелей қарсылас болып табылатын прокуратура немесе басқа құқық қорғау органдары сияқты мемлекеттік органдар адвокаттардың қызметін бақылай алмайды. Адвокаттар азаматтардың мүдделерін осы органдарға қарсы білдіру арқылы, әсіресе қылмыстық істер мен әкімшілік даулар бойынша қорғайды.

Дүние жүзінің көптеген елдерінде, соның ішінде континенттік құқықтық жүйенің екі елінде де, жалпы құқықты елдерде адвокаттық қызметті реттеу өзін-өзі реттейтін ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Мұны БҰҰ, Халықаралық адвокаттар алқасы сияқты халықаралық ұйымдар адвокаттардың тәуелсіздігін сақтаудың және олардың азаматтардың құқықтарын қорғау қабілетін қамтамасыз етудің ең тиімді үлгісі ретінде мойындады.

Еуропалық заңгерлердің тәртіп кодексінде кәсіптің өзін-өзі реттеуі саяси, экономикалық және интеллектуалдық тұрғыдан еркін болуы керек адвокаттың тәуелсіздігін нығайтудың маңызды факторы ретінде қарастырылады.

Мемлекеттік ақпараттық жүйелердің техникалық мәселелері

«Е-Otinish», «Қадағалау», «СДТБТ» және «Zan Komegі» сияқты мемлекеттік ақпараттық жүйелермен жұмыс істеудегі техникалық мәселелерге ерекше назар аударылды. Адвокаттар жауаптардың кешігуіне, жүйелер арасындағы интеграцияның болмауына және істерді қадағалау қиындықтарына тап болады. Бұл мәселелер адвокаттардың іс материалдарына қол жеткізуін қиындатады және азаматтардың құқықтарын қорғауда кедергілер тудырады.

Жүйені жетілдіру бойынша ұсыныстар

1. Процессуалдық мерзімдерді ескере отырып, жүйелерді адвокат жұмысының ерекшеліктеріне бейімдеу.

2. Толық шешімінсіз аралық жауаптар мен сұрауларды жабу мәселесін жою.

3. Жүйелердің тұрақты жұмысын қамтамасыз ету және электрондық цифрлық қолтаңба арқылы құжаттарға қол қою процесін оңтайландыру.

4. Сұрауларға жылдам қол жеткізу үшін SMS ескертулерін енгізіңіз және іздеу функцияларын жетілдіріңіз.

5. Шағымдардың дұрыс бөлінуін қамтамасыз ету және олардың іс-әрекеттеріне шағым жасалып отырған адамдардың қарауын болдыртпау.

6. QR-коды арқылы қол қою мүмкіндігін қалпына келтіріп, қазақ тіліндегі интерфейстің жұмысын жақсарту.

Адвокаттардың құқықтарын бұзу

Баспасөз конференциясында адвокаттардың қызметіне кедергі келтіру жағдайлары айтылды. Алматы алқасының адвокаты Гаухар Сәлімбаева құқық қорғау қызметкерлерінің физикалық қысымына ұшыраса, Солтүстік Қазақстан алқасының адвокаты Ирина Көшекованың кеңсесі заңсыз тінтуге ұшырады. Екі оқиға да адвокат-клиент артықшылығын тікелей бұзу болып табылады және дереу тергеуді қажет етеді. Сондай-ақ адвокаттар қызметтік және жеке көліктерге, тергеу изоляторларына заңсыз тыңдау және жасырын бақылау құрылғыларын орнату фактілеріне алаңдаушылық білдірді.

Қорытындылай келе, спикерлер адвокаттардың құқықтарын қорғау ішкі реттеу немесе тар кәсіби мүдделер мәселесі ғана емес, тұрақты және әділ сот төрелігінің негізі екенін атап өтті. Адвокаттар жасырын тергеу жүргізу қаупімен немесе іс материалдарына қол жеткізуді шектеумен бетпе-бет келгенде, бұл олардың өз клиенттерін тиімді қорғау қабілетіне тікелей нұқсан келтіріп, жарыспалы сот талқылауының принципіне күмән келтіреді.

Құқық қорғау органдарының кепілдіктерді күшейту олардың жұмысын қиындатуы мүмкін деген алаңдаушылығын түсіне отырып, адвокаттардың құқықтарын қорғау бойынша дер кезінде шаралар қабылданбаса, бүкіл сот төрелігі жүйесі әлсірейтінін ескеру қажет. Адвокаттар ұшырасатын қысымдар немесе шектеулер сот талқылауының әділдігіне нұқсан келтіреді және қабылданған шешімдердің заңдылығына қауіп төндіруі мүмкін.

Сот төрелігіне сенім мен оның ашықтығына дереу нәтижелерден гөрі басымдық берілуі керек екенін есте ұстаған жөн. Адвокаттардың құқықтық қорғалуын күшейту қылмысқа қарсы күреске кедергі келтірмейді, керісінше, оның ашық әрі тиімді жүзеге асуына ықпал етеді. Бұл проблемаларды елемеу болашақта ауыр зардаптарға әкеп соқтырады, бұл азаматтардың құқығын қорғауды ғана емес, құқық қорғау органдарының өз жұмысын да қиындатады.

Біз адвокаттардың құқықтарын қорғауды сот процесінің барлық қатысушылары үшін басымдыққа айналдыруға шақырамыз. Бұл кәсіпқой қауымның жай талабы емес, әділеттілікті, сот процестерінің ашықтығын қамтамасыз ету және азаматтардың сот төрелігіне сенімін нығайтуға бағытталған қажетті шара, түптеп келгенде елдегі заңдылық пен тәртіпті нығайтады.