ҚР ҚПК 489-бабы 1бөлігі 6тармағы және 490-бабы 1бөлігін конституциялық емес деп тану туралы ҒКК Қорытындысы

БЕКІТІЛДІ
2023 жылдың 10 сәуірінде
Республикалық адвокаттар алқасы
Ғылыми-консультативтік кеңесінің
шешімімен

Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 489-бабының бірінші бөлігінің алтыншы тармағын және 490-бабының бірінші бөлігін конституциялық емес деп тану туралы мәселе бойынша

ҚОРЫТЫНДЫ

Республикалық адвокаттар алқасына (бұдан әрі – РАА) Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е.Сарсембаевтен азамат В.Е.Порожняктың Қазақстан Республикасының Конституциясына Қазақстан Республикасы қылмыстық-процестік кодексінің нормаларының сәйкестігіне байланысты өтінішін қарауға қатысты хаты келіп түсті. Бұл хат РАА Ғылыми-консультативтік кеңесіне қорытынды беру үшін жіберілді.

Арыз беруші Қылмыстық-процестік кодексінің жоғарыда аталған нормалары Конституцияның мазмұнына, атап айтқанда Конституцияның 13-бабының 2-тармағына қайшы келеді, оған сәйкес әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар; Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең; 75-баптың 1-тармағы, оған сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады; 77-баптың 3 тармағының 4) және 5) тармақшалары, оларға сәйкес сотта әркiм өз сөзін тыңдауға құқығы бар; сондай-ақ жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады.

В.Е. Порожняктың өтінішін, қолданыстағы заңнама нормаларын, шет елдердің тәжірибесін зерделей келе, РАА Ғылыми-консультативтік кеңесі келесіге қорытындыға келді:

Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-бөлігіне сәйкес Республика ратификациялаған халықаралық шарттардың оның заңдарының алдында басымдығы бар.

Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактісінің (бұдан әрі – АСҚХП) (Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы № 9 Заңымен ратификациялаған) 14-бабының 5-тармағына сәйкес кез келген қылмыс үшін сотталған әрбір адам соттылығы мен үкімі заңға сәйкес жоғары тұрған сотта қайта қаралуына құқығы бар.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитетінің (бұдан әрі БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитеті) № 32 Жалпы түсініктемесінің 43-тармағы (CCPR/C/GC/32, 2007 жылғы 23 тамыз http://hrlibrary.umn.edu/russian/gencomm/Rhrcom32.html) АСҚХП-ның 14-бабының 5-тармағы қатысушы мемлекеттерден шағымданудың бірнеше инстанцияларының болуын қамтамасыз етуді талап етпейтінін түсіндіреді. Алайда, егер мемлекеттің ұлттық заңнамасында мұндай мүмкіндік қарастырылған болса, онда ол әрбір осындай апелляциялық сатыға тиімді қолжетімділікті қамтамасыз етуге міндетті.

  № 32 Жалпы түсініктеменің 14-бабында соттар мен трибуналдар алдындағы теңдік және әркімнің әділ сот талқылауы құқығы туралы айтылған. Осы ескертулердің 48-тармағында БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитеті 14-баптың 5-тармағында белгіленген жоғары тұрған соттың соттылығы мен үкімін қайта қарау құқығы Қатысушы мемлекетке сол сияқты елеулі түрде жеткілікті дәлелдемелер мен заңдылық, соттылық пен үкім негізінде істің мәнін тиісті түрде қарауға мүмкіндік беретіндей мерзімде қайта қарау міндетін жүктейді деп мәлімдейді. Пакті бойынша ешқандай фактілерді ескермей соттылықтың ресми немесе заңды аспектілерімен шектелетін қайта қарау жеткіліксіз.

№ 32 Жалпы түсініктеменің 49-тармағында БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитеті сотталған адамның соттың тиісті дәлелді, жазбаша үкіміне қол жеткізу мүмкіндігі болған ғана кезде және, ең болмағанда, бірінші сатыдағы сотта апелляциялық шағым беру құқығын тиімді жүзеге асыру үшін қажетті сот хаттамалары сияқты басқа да құжаттарға, сондай-ақ ішкі заңнама шағымданудың бірнеше инстанцияларын қарастыратын жағдайда, сот үкімін қайта қарау құқығының тиімді жүзеге асырылуы мүмкін екенін айтады. Осы баптың с) тармағын бұза отырып, жоғары тұрған сот істі қарауды негізсіз кейінге қалдырса, бұл құқықтың тиімділігі де төмендейді және 14-баптың 5-тармағы бұзылады.

БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитетінің №32 Жалпы түсініктеменің 50-тармағында орындауға жататын үкімдерге ғана қолданылатын қадағалау өндіріс жүйесі, сотталған адамның өтініші бойынша немесе судьяның немесе прокурордың өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезiнде қозғалуы мүмкiндігіне қарамастан, 14-баптың 5-тармағының талаптарына сәйкес келмейтінін көрсетеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында арызданушы әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар 2-тармағын ерекше атап өтті. Кез келген сот істерін қарау азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігінің, сот талқылауының жариялылығының, сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен теңдігінің, ондағы халықты, азаматтарға заң көмек көрсету негізінде жүзеге асырудың, құқық қорғау органдары өкілдерінің қатысуының конституциялық принциптеріне негізделеді.

Конституцияның бұл нормасы әртүрлі аспектілерді қамтиды, оның ішінде кез келген қабылданған шешімге шағымдану құқығы және өз үніне құлақ астыруға құқығы.

Осы принциптерден туындайтын құқықтардың тізбесі сот процесінің барлық кепілдіктерін қамтиды, мысалы: дәлелдемелерді ұсыну; куәгерлерді шақыру мүмкіндігі және оларға сұрақ қоюдың тең мүмкіндігі; әр тарапты тек екінші тараптың қатысуымен ғана тыңдау міндеті; өкілдік ету құқығы; барлық мәселелер, фактілер мен заңдар бойынша өз пікірін білдіру мүмкіндігі және т.б. Бұл кепілдіктердің жиынтығын нақты заңнамалық нормалардан бөлек, абстрактілі түрде қарастыруға болмайды.

Тұлғаның өз үніне құлақ астырудан бас тартуды қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерде, атап айтқанда Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 489-бабы бірінші бөлігінің 6-тармағында өтiнiшхаттар немесе заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарауға наразылық оларды берген адамдарға қайтарылуға  жататынын негiздерiнiң сипаттамасы көрсетілген деген уәжмен дәлелдеуге болмайды. Мұндай негіздеме – судьяның (судьялардың) Қылмыстық-процестік кодексінің 484-баптың 3-бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, бұрын қаралған негіздер бойынша өтінішхатты кассациялық сатыда қарауға беруден бас тарту туралы ұйғарымы көрсетіледі.

Адамның өз үніне құлақ астыру құқығына келетін болсақ, әділеттілік принципі адамға мүмкіндігінше өз пікірін білдіру және өз үніне құлақ астыру құқығының қамтамасыз етілуін талап етеді, ал өз үніне құлақ астыру құқығынан айыратын тәртіп бұл адамның құқықтарын шектейді,  бас тарту туралы қабылданған шешімнің объективтілігіне күмән тудырады, және құқықтық мемлекетте бас тарту туралы шешім қабылдау кезінде әрбір жеке тұлғаның мүдделері де мүмкіндігінше ескерілетіндей неғұрлым ойластырылған механизм әзірленуі мүмкін екендігі анық.

Сонымен қатар, егер өтініш берген тұлға қолданыстағы заңнамаға сәйкес шағым беру нысанасы болып табылса, сондай-ақ оның осы шағымға берген негіздерін назар аударуға тұрарлық деп санаса, бірақ оның дәлелдері кейінгі соттардың әрқайсысының пікірі бойынша негізсіз болып табылса, тиісінше, қайта қаралмауы керек деп саналса - бұл адамның кез келген сот актісіне шағымдану құқығын ғана емес, сонымен қатар онымен үйлесетін қылмыстық процестің қағидатын өрескел бұзу болып табылады, бұл оны мемлекет тарапынан бұзылған құқықты қалпына келтіру құқығынан айырады және жарамсыз болыа табылады.

Бірінші сатыдағы сотта келтірілген себептер сот негізсіз деп танып, апелляциялық сатының назар аударуға лайықсыз деп тапқан мысалдары көп. Бұл ретте жоғары тұрған сот формальды негіздерді пайдалана отырып, субъектінің сот арқылы қорғалуына конституциялық құқығын жүзеге асырудан бас тартпауы керек. Өйткені керісінше болатын жағдайлар кездеседі.

Осылайша, Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 489-бабының 1-бөлігінің 6-тармағы, 490-бабының 1-бөлігі Конституцияның мынадай нормаларына сәйкес келмейді:

1) Конституцияның 76-бабының 1-тармағы, оған сәйкес сот билігі, оның ішінде жоғары билік адамның (азаматтың) конституциямен кепілдік берілген құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды көздейді.

Қылмыстық-процестік кодексінің 489-бабының 1-бөлігінің 6) тармағы мұндай қорғаудан бас тартуға арналған, ал Конституцияның 12-бабының 2-тармағына сай құқықтар мен бостандықтар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталуы керек.

2) Конституцияның 12-бабының 1-тармағы. Азаматтардың ешқайсысы өз құқықтары мен бостандықтарын Жоғарғы Сотта сот арқылы қорғау құқығынан айыруды қаламайды және келіспейді. Ал халықтың (биліктің жалғыз көзі) сот билігін жүзеге асыруды Жоғарғы Сотқа немесе заң шығару билігін Парламентке беруі (Конституцияның 3-бабының 3-тармағы) бұл органдарға Жоғарғы Сотта тыңдалуға және сол жерде өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға конституциялық құқықты қамтамасыз ететін кез келген халықтың өкілін осы құқықтардан айыру құқығын бермейді.

Қылмыстық-процестік кодексінің 489-бабының 1-бөлігінің 6) тармағының мазмұны адамды Жоғарғы Сотта оның құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығынан айыруға бағытталған. Жоғарғы Соттың жүктемесін азайту Конституцияда кепілдік берілген адам құқықтары мен бостандықтарын құрбан етеді. Ал Конституцияның 1-бабының 1-тармағына сәйкес адам өзінің барлық құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасының ең жоғары құндылығы болып табылады.

Осылайша, Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 489-бабы бірінші бөлігінің алтыншы тармағы және 490-бабының бірінші бөлігі конституциялық емес деп танылуға тиіс.