ВРАНЧЕВ И.О. «АЛҚАБИЛЕР СОТЫ – ТӘЖІРИБЕ МЕН ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР»

Мемлекеттік айыптаушылардың II форумы:
«Алқабилерді қатысуымен соттағы мемлекеттік айыптауды қолдаудың өзекті мәселелері»
Астана 26.09.2024

ВРАНЧЕВ И.О.

«АЛҚАБИЛЕР СОТЫ – ТӘЖІРИБЕ МЕН ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР»

Қайырлы күн, құрметті форум қатысушылары!

Бүгінгі Форум тақырыбының өзектілігі алқабилердің қатысуымен сотта мемлекеттік айыптауды қолдау мәселелерін және осы институттың даму перспективаларын талқылауда ғана емес, сонымен қатар қолданыстағы заңнама нормаларының талаптарын сақтауда және судьялардың заң бұзушылықтардың жолын кесу.

Өкінішке орай, алқабилер сотына қатысу кезінде адвокаттардың қорғаушы ретінде де, жәбірленушілерді қорғауда да қарастыратын барлық мәселелерді қамту үшін он минут жеткіліксіз.

Сондықтан мен екі, менің ойымша, маңызды және өзекті мәселеге тоқталуға тырысамын. Бұл кеңес бөлмесінде отырыстарды өткізу және дауыс беру тәртібі және алқабилердің қатысуымен қаралған істер бойынша заңды күшіне енбеген үкімдерді қайта қарау сатысы.

Дәл осы екі кезең ең көп сұрақ тудырады.

Алқабилер алқасы судьяның қатысуынсыз өз бетінше кеңесіп, дауыс беруі керек деген адвокаттық қауымдастығының бірауызды пікіріне тоқталмаймын, себебі бұл қылмыстық-процестік заңнамасын заңнамалық реформалау мәселесі.

Бірақ мен сіздердің назарларыңызға дауыс беру кезінде судья алқабилердің шешіміне ашық қысым көрсететін немесе алқабилер қалай дауыс бергеніне қарама-қайшы үкім шығаратын жағдайлар бар екеніне аударғым келеді. Бұл алқабилердің наразылығын тудырып қана қоймай, халықтың сотқа және жалпы билікке деген сенімсіздігін күшейтеді.

Тәжірибе:

1) мәжіліс залында отырысты өткізу тәртібі:

Сонымен, қылмыстық-процестік заңнамамыздың талабына орай, көтерілген мәселелер бойынша шешімді судья мен алқабилер кеңесу бөлмесінде қабылдайды. Дауыс беру жасырын және жазбаша түрде жүргізіледі.

Бұл ретте Қылмыстық-процестік кодексінде алқабилер алқасының кеңесуіне, талқыланатын мәселелерді тұжырымдауға, дауыс беруді өткізуге және дауыстарды санауға жетекшілік ететін судьяның рөлі айқындалған.

Тәжірибедегі судьялардың заң бұзушылықтарына тоқтала отырып, мен өзімнің өндірісімде жоқ, бірақ осы форумда оларды айту мүмкіндігі үшін әріптестерім маған тапсырған істердің мысалына тоқталамын.

Сонымен, жақында ғана Ақмола облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотында судья Калмагамбетов төрағалық еткен қылмыстық іс жария болды.

Бұл іс Ахмеджанов Г., Букенаев А., И.Мияшов И.-ға қатысты сот алқабилердің қатысуымен шығарған екі ақтау үкімінің күші жойылғаннан кейін, үшінші рет қаралды.

Бұл іс бойынша дәл кеше жеті алқаби Президентке, Президент Әкімшілігіне, Бас Прокурорға, Адам құқықтары жөніндегі уәкілге, Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ Сенат пен Мәжіліске ұжымдық үндеу жолдады, онда оларда кеңесу бөлмесінде іске төрағалық етуші судья барлық алқабилерге бюллетеньдерде «иә, кінәлі» деп көрсету керектігін айтты. Алқабилер судьяның оларға және басқа алқабилерге қысым көрсеткенін көрсетеді, себебі кеңесу бөлмесінде олардың көпшілігі кеңесу барысында сотталушылардың кінәсі дәлелденбегенін айтты. Оның үстіне, бұл жеті алқаби алқабилердің көпшілігінің кінәсіз деп дауыс бергенін және судьяның айыпты үкімді жариялағанын естігенде таңғалғанын көрсетті.

Ақмола облыстық сотының апелляциялық алқасы сотталушының адвокаттары тарапынан айтылған заң бұзушылықтардың барлығына қарамастан, үкімді өзгертпестен күшінде қалдырды және ол заңды күшіне енді.

2) Келесі мәселе – заңды күшіне енбеген алқабилердің қатысуымен шығарылған үкімдерін сотта қайта қарау.

Бұл мәселе бойынша маған адвокаттар да бірнеше істер жіберді, ең қызығы, олардың барлығы алқабилер сотталушыларды кінәсіз деп тауып, ақтау үкімдері шығарылған істер бойынша.

Осылайша, Солтүстік Қазақстан облыстық сотының 2023 жылғы 21 тамыздағы қаулысымен Солтүстік Қазақстан облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының 2023 жылғы 13 маусымдағы алқабилердің қатысуымен Қ.Д.Байкадамовқа қатысты ақтау үкімнің күші жойылды.

Апелляциялық сот шешімнің күшін жоюдың негіз ретінде алқабилердің бірінің ӘҚБтК-нің 442-бабы 2 бөлігіне сәйкес (кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта заңды өкілдерінің еріп жүруінсіз үйден тыс жерде қалуы) 2022 жылдың 9 шілдесінде әкімшілік жауапершілікке тартылғаны,  2009 жылы күйеуі екі жылға бас бостандығынан айырылғаны, ал әкесі 1977 және 1984 жылдары екі рет сотталғаны туралы ақпаратты жасырғанын көрсетті.

Бұл ақпаратты прокурор ҚАО ААЖ деректер базасынан алып, апелляциялық сотқа ұсынды. Сонымен қатар, істің мән-жайынан көрінетіндей, алқабилерді іріктеу кезінде әкімшілік жауапершілікке тартылғаны туралы мәселе мүлде қаралмаған. Алқабидің әкесі мен күйеуінің сол кезде соттылық үкімі жойылып, олар сотталмаған деп танылды.

Дәл осы істе апелляциялық сатының қаулысына сәйкес ақтау үкімнің күшін жоюға негіз болып қосалқы алқабидің күйеуінің 1995 жылы бір жарым жылға бас бостандығынан айырылғанын соттан жасыруы болды.

Бұл ретте прокурор апелляциялық шағым беру кезінде, немесе апелляциялық алқа да қосалқы алқабидің дауыс беруге қатыспауын ғана емес, сонымен қатар заңға сәйкес кеңесу бөлмесінде бола алмайтынын ескермеген.

Ал кейбір мән-жайлар, оның ішінде туыстарының немесе тіпті бұрынғы жұбайларының бұрынғы соттылығы, ақтау үкімдерін қайта қарауға негіз болатын жағдайлар жеткілікті.

Ақылға қонымды сұрақ туындайды: алқабилерге үміткерлерді іріктеу процесінде алдын ала тыңдау сатысында іске қатысатын прокурор неге ҚАО ААЖ деректер базасына прокурорлардың қол жеткізуінде проблемалар жоқ екенін ескере отырып, осы мән-жайлардың барлығын анықтамайды. Ал егер айыпты үкімі болса, прокуратура не істер еді, осы негіздер бойынша апелляциялық шағым түсірер ме еді?

Шешімі:

Бұл мәселелердің барлығын шешу заңнамалық өзгерістерді қажет етеді.

Осылайша, туыстары мен жұбайларының, оның ішінде бұрынғы соттылығының жойылған соттылығының болуы, сондай-ақ үміткерді қылмыстық немесе әкімшілік жауапкершілікке тарту сияқты ресми негіздерді нақтылау мүмкін және алқабилерге кандидаттарды іріктеу сатысында болуы тиіс. Ал прокурорлардың адвокаттарға қарағанда мұндай мүмкіндіктері бар. Прокурор мұны алдын ала тыңдау сатысында анықтаса, істі қайталап қарауға уақыт пен ақшаны ысырап етпес еді.

Қылмыстық-процестік заңнамасына қажетті өзгерістерге келетін болсақ, олардың ең азы:

1) алқабилер алқасының ашық дауыс беруін кеңесу бөлмесінде және судьяның қатысуынсыз өткізу;

2) сот үкiмдi шығару үшiн кеңесу бөлмесіне кеткенге дейiн қабылданған шешiм бойынша дауыстардың санын көрсете отырып, алқабилердiң үкiмiн жариялау.