Адвокаттардың қорғау органдардың ғимарттарында техникалық құралдармен пайдалану құқығы бойынша Адам құқықтары жөніндегі уәкілге хат

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
Қазақстан Республикасында
Артур Ермекұлы Ластаевқа

Ноутбук, телефон және басқа да техникалық құралдарды пайдалану құқығымен құқық қорғау және арнайы органдардың ғимараттарына адвокаттардың кіруіне байланысты ішкі ведомстволық өкімдердің Конституцияға сәйкестігі мәселесі бойынша Конституциялық Сотқа жүгіну туралы

Құрметті Артур Ермекұлы!

Қазақстандық адвокатура мемлекеттің құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі және сонымен бірге қызметі адам мен азаматтың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық қоғам институты болып табылады. Адвокаттардың білікті заң көмегін көрсету бойынша жүктелген конституциялық-құқықтық міндетті тиімді орындауы адвокаттың тексеруге ұшырамауы, техникалық құралдарды пайдалана алуы, клиенттерімен кедергісіз кездесулерінің ұзақтығы мен санын шектемеуіне тікелей байланысты.

Бәсекелестік пен тараптардың теңдігі қағидатын жүзеге асырудағы кедергілердің ішінде ең маңыздыларының бірі адвокаттардың Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының ғимараттары мен аумағында техникалық құралдарды (смартфондар мен ноутбуктер) пайдалану проблемасы болып табылады.

1. Мәселенің сипаттамасы

Тыйым салулар мен шектеулердің енгізілуіне хабар алмасу қосымшалары мен әлеуметтік желілер арқылы ресми ақпараттың шығуы себеп болды.

2016 жылдың наурызында енгізілген смартфондар, планшеттер, смарт-сағаттарды мемлекеттік мекемелерде пайдалануға абсолютті тыйым алынып тасталды, ал 2020 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілер тағы да смартфондары бар ғимараттарда бола алады.

Мемлекеттік қызметшілердің техникалық құралдарды пайдалануына шектеулерді жою олардың қызметтік ақпарат пен мемлекеттік құпияның құпиялылығын сақтау жауапкершілігін жойған жоқ. Ақпаратты қорғауды бұрын да, қазір де құпияны тасымалдаушылардың өздері қамтамасыз етуі тиіс.

Алайда шектеулердің алынып тасталуы адвокаттарға әсер еткен жоқ.

Барлық құқық қорғау органдарында өз ғимараттары мен үй-жайларына кіруді бақылау ережелерін бекіту туралы ішкі нормативтік құқықтық актілері бар. Қазіргі уақыттағы қолданыстағы актілер:

1) «Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік органдарының объектілерінде кіруді және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының 2018 жылғы 25 қаңтардағы № 03 бұйрығы;

2) «Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі орталық аппаратының аумағында және Қазақстан Республикасының аумақтық ішкі істер органдары әкімшілік ғимараттарында кіру және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» Ішкі істер министрінің 2016 жылғы 8 қаңтардағы No 1 дсп бұйрығы»;

3) Бас Прокурор мен Ішкі істер министрінің бірлескен бұйрығы (2017 ж., нақты күні мен нөмірі белгісіз);

4) «Қаржы мониторингі органдарының экономикалық тергеу қызметінің әкімшілік ғимараттарына кіруді бақылауды қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2020 жылғы 15 маусымдағы № 598-дсп бұйрығы;

5) «Қаржы мониторингі органдарының экономикалық тергеу қызметінің әкімшілік ғимараттарына кіруді және объектішілік жағдайларды қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» Агенттік Төрағасының 2021 жылғы 22 маусымдағы № 144-НҚ-ҚБПҰ бұйрығы;

6) Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл Агенттігі Төрағасының 2016 жылғы 3 қарашадағы № 42 бұйрығымен бекітілген Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің әкімшілік ғимараттарында қолжетімділікті және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидалары.

Осы нормативтік құқықтық актілерге «Қызметтік пайдалану үшін» деген белгі қойылғандықтан, бұл бұйрықтардың мәтіндері (соңғысын қоспағанда) РАА-да жоқ.

Ұлттық қауіпсіздік комитетінің, Бас прокуратураның және Қаржы мониторингі агенттігінің бұйрықтарымен адвокаттар жалпыға қолжетімді ғылыми-техникалық құралдарды, оның ішінде смартфондарды пайдалануға тыйым салынды.

Ішкі істер министрлігі мен Қаржы министрлігінің бұйрықтары адвокаттардың техникалық құралдарды пайдалануына тыйым салмайды, бірақ оларды пайдалануға қылмыстық процесті немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы процесті жүргізетін лауазымды тұлғадан рұқсат алуды міндеттейді.

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің бұйрығымен әкімшілік ғимараттардың іргелес аумағына және сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің әкімшілік ғимараттарына жазу құрылғылары, ақпараттық тасымалдаушылар, визуалды бақылау құралдары, компьютерлік техника әкелуге тыйым салынған заттар мен заттардың тізбесі енгізілген.

Осы Қағидалардың 13-тармағына сәйкес Тыйым салынған объектілер тізбесінің 8) - 11) тармақшаларында көрсетілген, әкімшілік ғимаратқа әкелуге тыйым салынған заттар (бейнежабдықтар, жазу құрылғылары, компьютерлер, мобильді құрылғылар мен жабдықталған мобильді құрылғылар) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет органы басшысының (оны алмастыратын тұлғаның) тиісті жазбаша рұқсатынсыз, жалпыға қолжетімді бөлігін қоспағанда, интернет модульдерімен, фото және бейнекамералармен) кіреберісте орнатылған кабинет камераларына уақытша орналастырылады. Бұл ретте ұяшықтан алынған кілт немесе сандық белгі әкімшілік ғимараттан шыққанға дейін келушінің жанында болады.

Аталған Қағидалардың 24-тармағына сәйкес аталған құрылғылар белгіленген нысандағы материалдық құндылықтарды әкелуге (әкетуге) қаржы-шаруашылық жұмыс органы берген рұқсатты көрсеткеннен кейін әкелінеді және шығарылады.

Бұл шектеулер адвокаттардың толық білікті кәсіби заң көмегін көрсетуіне кедергі жасайды.

Іске қорғаушы, адвокат, сондай-ақ мемлекеттік органдардың қызметкерлері ретінде қатысу құпия ақпаратты тасымалдаушы болып табылады және оның сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 201-бабы сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерін жария етуге жол берілмейтіндігін белгілейді, қорғаушыға қылмыстық іс бойынша мәліметтерді жария етуге жол берілмейтіндігі жауапкершілік туралы ескертумен қол қойылады.

Адвокатқа қылмыстық іс материалдарымен танысу үшін смартфон мен ноутбук қажет. Қылмыстық істердің материалдары бір томмен шектелмейді. Көбінесе бұл адвокаттың қолмен қайта жазуға уақыты мен мүмкіндігі болмайтын көп томдық ақпарат. Смартфонсыз адвокаттар іс материалдарын суретке түсіру мүмкіндігінен, онлайн құқықтық жүйелерге жылдам қол жеткізуден, олардың электрондық поштасынан және ақпаратты бұлттық сақтаудан айырылған.

Бұл заң көмегін көрсетуге кедергі келтіреді және адвокатты процеске тең құқылы қатысушының нақты мүмкіндігінен айырады.

Адвокаттар белгіленген тәртіппен қылмыстық істер және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша қабылданған әкімшілік немесе қылмыстық іс жүргізуді жүзеге асыратын ұйғарымды орындау кезінде ІІМ лауазымды адамының рұқсатымен компьютерлерді, смартфондарды және басқа да техникалық құралдарды адвокаттық қызметті жүзеге асыру үшін пайдалана алады.

Алайда іс жүзінде бақылау-өткізу бекеттеріндегі тәртіп сақшылары адвокаттың тергеушіге немесе прокурорға хабарласу туралы өтінішіне үзілді-кесілді жауап беріп, адвокаттан смартфон мен ноутбукты арнайы жәшікке қалдыруды талап етеді, бұл жанжалдарға және жұмыстың кешігуіне әкеліп соғады және адвокаттардың айғақтары көптеген мәліметтермен расталады.

Республикалық адвокаттар алқасына және оның Адвокаттардың кәсіби құқықтарын қорғау комиссиясына мерзімді түрде өтініштер келіп түседі, онда адвокаттар бұл мәселені шешуге көмек көрсетуді сұрайды.

Техникалық құралдарды пайдалану жағынан адвокаттар заң кеңесшілерімен салыстырғанда да шектеулі болып шықты. «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 76-1-бабының 3-тармағына сәйкес заң консультанты қабылданған тапсырманы орындау кезінде сот және өзге де мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен ұйымдарында Қазақстан Республикасының іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіппен компьютерлерді, смартфондарды және заң көмегін көрсету үшін қажетті басқа да техникалық құралдарды пайдалануға құқылы. Осы тармақта көрсетілген органдардың тізбесі Заңның 35-бабының 9-тармағында көзделген тізімнен әлдеқайда кең, бұл адвокаттарға қатысты мұндай өтінішті тек соттарда ғана жүргізуге мүмкіндік береді.

Осылайша, адвокаттар техникалық құралдарды пайдалануда мемлекеттік қызметшілермен, прокурорлармен, лауазымды адамдармен, қылмыстық процесті жүргізуші органдармен, тіпті заң консультанттарымен салыстырғанда тең емес жағдайға ие. Адвокаттардың құқықтарының кепілдігіне бұл шектеу мүлдем негізсіз.

2. Адвокаттардың құқықтары бұзылған жағдайлардың мысалдары

1) 2021 жылғы 18 тамызда Шығыс Қазақстан облысы адвокаттар алқасының адвокаты Шығыс Қазақстан облысы Алтай ауданы ІІБ ғимаратының кіреберісінде, кезекші пунктінің жанында болған, сенім білдірушінің құқықтары мен мүдделерін қорғауына байланысты мән-жайды анықтаған. Полиция қызметкері – кезекші бөлімнің бастығы оған смартфон пайдалануға тыйым салу туралы заңсыз талап қойып, полиция қызметкерлерінің әрекетін жаздырмаған.

Кезекші бөлім бастығы адвокаттың қолынан смартфонын тартып алған. Қайтару туралы сұрауларға жауап бермеген. Кейін полиция департаменті бастығының орынбасарына хабарласқаннан кейін заңгерге бастапқы сапалық сипаттамаларын жоғалтқан, оны бұрынғы режимде пайдалану мүмкін болмайтын (зарядтау қиын, жөндеу немесе ауыстыру қажет) смартфон қайтарылды.

Аталған факті бойынша адвокат Шығыс Қазақстан облысы Алтай ауданының прокуратурасына шағым түсірді. Алайда апелляциялық шағымның қорытындысы шықпады.

2) 2022 жылғы 4 ақпанда Семей қалалық полиция бөлімінің тергеу бөлімінің аға тергеушісі Шығыс Қазақстан облысы адвокаттар алқасының тағы бір адвокатына Семей қалалық полиция бөлімінің ғимаратына кіруге және тиісінше смартфон арқылы қорғауға құқығы бар куәгерді қорғау және оған білікті заң көмегін көрсетуге тыйым салды.

Бұл әрекеттерге адвокат Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 105-бабына сәйкес Семей қаласының прокурорына шағымданды, ол шағымды қарау үшін Шығыс Қазақстан облысы ІІБ Ішкі қауіпсіздік бөліміне, ол жерден Семей қаласының полиция басқармасының тергеу бөлімінің бастығына жіберілді. Нәтижесінде, 2022 жылғы 23 ақпанда аталған бөлім бастығы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің 2016 жылғы 08 қаңтардағы № 12-тармағына сілтеме жасай отырып, қылмыстық процесті жүргізетін лауазымды тұлғасының рұқсатынсыз техникалық құралдармен, оның ішінде смартфондармен полиция бөлімшесінің ғимараттарына кіргізуден адвокаттың шағымын қанағаттандырудан бас тартты.

Семей қаласының № 2 сотының тергеу судьясының 2022 жылғы 04 наурыздағы қаулысымен адвокаттың аға тергеушінің әрекетіне шағымы және тергеу бөлімі бастығының 2022 жылғы 23 ақпандағы қаулысы қанағаттандырылды. Аға тергеушінің адвокатқа Семей қаласы ПБ ғимаратына смартфон әкелуге және оны тергеу әрекетінде пайдалануға тыйым салу жөніндегі іс-әрекеті, сондай-ақ тергеу бөлімі бастығының адвокаттың шағымын қанағаттандырудан бас тарту туралы қаулысы аға тергеушінің әрекеті заңсыз деп танылды.

Бұл ұйғарымда сот Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабына сілтеме жасап, оған сәйкес қорғаушы күдікті жоққа шығаратын мән-жайларды анықтау үшін қорғаудың барлық заңды құралдары мен әдістерін қолдануға міндетті және оларға қажетті білікті заң көмегін көрсетуге (осы баптың 1-бөлігі), бұл ретте ол осы баптың 5-бөлігінің негізінде ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен өз қорғауындағы азаматқа қатысты сот органдардың қаулыларының көшірмелерін түсіруге немесе тергеп-тексеру, сотқа дейінгі тергеп-тексеру, алдын ала іс жүргізуді жүзеге асыратын тұлғадан алуға.

Сондай-ақ сот «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес адвокаттың іс жүргізуіне, оған қатысты басқа да материалдар мен құжаттарға, сондай-ақ адвокаттың мүлкіне, оның ішінде ұялы байланысқа, аудиотехникаға, компьютерлік техникаға тексеруге, қарауға, алып қоюға, және жатпайды (аталған Заңның 35-бабының 5-тармағы).

3) 2022 жылғы 26 қазанда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің Сотқа дейінгі тергеу Қызметі тергеушісі - жедел-тергеу тобының басшысының шешімімен Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Төрағасының 2016 жылғы 3 қарашадағы № 42 бұйрығымен бекітілген әкімшілік ғимараттарында қолжетімділікті және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидаларына сілтеме жасай отырып, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің әкімшілік ғимараттына ноутбук пен ұялы телефонды әкелу мүмкіндігі бөлігінде Астана қаласы адвокаттар алқасы адвокатының өтінішхатын қанағаттандырудан бас тартты.

Қаулыдан анықталғандай, тергеуші бұл заттарды қылмыстық процесті жүргізуші органның қорғаушы танысып жатқан әкімшілік ғимаратына кіруге тыйым салынған деп есептегенмен режимдік объектінің қауіпсіздік талаптарының бұзылғанын және тыйым салудың заңдылығын дәлелдемеген.

Адвокат сканерленген томдардың мазмұнын қылмыстық істің түпнұсқаларымен салыстыру қажеттілігіне байланысты қылмыстық істің томдарымен тікелей танысуды сұрады, ол үшін оған ноутбук немесе  компьютер мен тышқан және флэш-дискіге қол жетімділік қажет болды. Танысу барысында іс материалдарын өздігінен сканерлеу қажет болуы мүмкін, ол үшін адвокат ұялы телефонды да пайдалануы керек болды.

Астана қаласының мамандандырылған ауданаралық тергеу сотының тергеу судьясының 2022 жылғы 09 қарашадағы қаулысымен адвокаттың шағымы қанағаттандырылды. Қылмыстық іс материалдарын ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен көшіру үшін адвокаттың ноутбук пен ұялы телефонды алып жүруден бас тартуында көрсетілген тергеушінің қаулысы заңсыз деп танылды. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органы Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің нормаларына сәйкес қылмыстық іс бойынша жіберілген бұзушылықтарды осы заттар бойынша материалдарды егер оларда мемлекеттiк құпиялар немесе заңмен қорғалатын өзге де құпиялар болмаса, қорғаушы қарау үшiн көшіруге мүмкіндік беру арқылы жоюға міндетті.

Судья қаулыда «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 33-бабының 3-тармағының 4) тармақшасына сілтеме жасап, оған сәйкес іс жүргізу заңнамасына сәйкес қорғаушы немесе өкіл ретінде әрекет ететін адвокат: көмек сұрап жүгінген адамға қатысты материалдармен, оның ішінде іс жүргізу құжаттарымен, тергеу және сот істерімен танысуға және олардағы Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген тәсілмен мәліметтерді жазып алуға құқылы.

Сот қолданыстағы Қылмыстық-процестік кодексте сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде қорғаушыға ұсынылуы тиіс іс заңмен қорғалмаған құпиядан тұрмайтын материалдарымен техникалық құралдарды пайдаланып көшірмесін жасау арқылы танысуға тыйым салынбағанын айтты.

Қылмыстық-процестік кодекстің 26-бабының 1-бөлігіне сәйкес күдіктінің қорғануға құқығы бар. Ол бұл құқығын Қылмыстық-процестік кодексінде белгіленген тәртіппен жеке өзі де, қорғаушының көмегімен де пайдалана алады.

Қылмыстық-процестік кодекстің 15-бабына сәйкес қылмыстық процесті жүргізуші орган қылмыстық процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, осы құқықтарын жүзеге асыруға жағдай жасауға, қылмыстық процеске қатысушылардың заңды талаптарын қанағаттандыру бойынша уақтылы шаралар қабылдауға міндетті.

Сот аталған шешімде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын тұлғаның Қылмыстық-процестік кодексінің осы баптарының нормаларында бекітілген талаптарды міндетті түрде орындауын заң шығарушы реттеген деген қорытындыға келді.

Сот актісіне қарамастан, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет адвокатты ұялы телефон мен ноутбукпен ғимаратқа кіргізбей қойды. Іспен танысу тергеу изоляторында жүргізілді.

4) Шығыс Қазақстан облыстық адвокаттар алқасының адвокаты 2022 жылғы 28 желтоқсанда Шығыс Қазақстан облысы Алтай қаласының полиция бөліміне осы бөлімнің тергеушісінің қарауында жатқан қылмыстық іс бойынша өзінің қорғауындағы тұлғаның мүддесін қорғау үшін келді.

Тергеуші адвокатқа полиция бөлімшесінің фойесінде келгеннен кейін полиция бөлімшесінің кезекші бөлімінің бастығы адвокаттың құжаттары бар сөмкесін және телефонды камерада қалдыруды талап етті. Адвокаттың бұл заттарды өзімен бірге алып жүруіне тыйым салынбағандығы туралы мәлімдемесінен кейін кезекші бөлім бастығы оны полиция бөлімшесінің ғимаратына кіргізбейтінін айтты. Рұқсат беруден бас тартуға негіз ретінде қызметтік пайдалану үшін белгіленген бұйрыққа және кезекші бөлімдегі хабарландыруға сілтеме жасаған. Адвокат шағым түсіру үшін бұл хабарландыруды телефонға жазып алмақ болғанда, кезекші бөлім бастығы адвокаттың телефонын тартып алмақ болып, адвокаттың денесіне зақым келтіріп, адвокатты тінтумен қорқытқан.

Бұл факт Ақпаратты есепке алу кітабында тіркелді. ШҚО ІІД ішкі қауіпсіздік басқармасы қылмыстық істерді тергемейтін полиция департаментінің кадр инспекциясына адвокаттың арызын жіберумен шектеліп, сот-медициналық сараптама тағайындау туралы қаулы шығармады.

3. Мемлекеттік органдардың ұстанымы

1) Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ұстанымы

Ұлттық қауіпсіздік комитетінің (ҰҚК) басқарма басшысы Қ.Сайболатов адвокаттардың құқығын қорғау жөніндегі Комиссия төрағасының үндеуіне берген жауабында:

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 17 қазандағы № 1549-98с қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен ұйымдарын ерекше режимдегі, режимді және ерекше қорғалатын объектілеріне жатқызу ережесінің талаптарына сәйкес, сондай-ақ «Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті туралы ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 1 сәуірдегі № 2922 Жарлығына (4-тарау, 20-тармақ) сәйкес ҰҚК объектілері ерекше режимді немесе режимді объектілер санатына жатқызылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 11 наурыздағы № 287-9с қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының режимді объектілерінің тізбесіне енгізілген.

«Мемлекеттiк құпиялар туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 15 наурыздағы № 349-1 Заңына сәйкес мемлекеттiк құпияларды қорғау жөнiндегi уәкiлеттi орган, мемлекеттiк органдар, ұйымдар және олардың құрылымдық бөлiмшелерi мемлекеттiк құпияларды құрайтын мәлiметтердi оларға жүктелген міндеттерге сәйкес және өз құзыреті шегінде (4-бап) қорғауды қамтамасыз етедi.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 14 наурыздағы № 390-16с қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында құпиялылық режимін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулықта құпия жұмыстар жүргізілетін ұйымдарда рұқсатты бақылау және объектішілік режим орнатылады. Бұл ретте бақылау-өткізу режимі деп адамдардың кіргізу (шығару), көліктердің ұйымның аумағына кіргізу (шығару), құпия құжаттар мен бұйымдарды кіргізу (шығару), сондай-ақ жеке көрнекі бақылау құралдарын, бейне, кино және фотоаппаратураларды, компьютерлік техниканы, радиотехниканы және басқа да техниканы режимді объектілерге кіргізу (шығару) болдырмауға арналған осы Қағидаларды іске асыру шаралары бойынша тәртібін реттейтін ережелер жиынтығы түсініледі және қорғалған (96-тармақ және 97-тармақтың 3) тармақшасы).

Көрсетілген талаптарды ескере отырып, сондай-ақ құпия ақпараттың шетке шығып кетуіне және жариялануына жол бермеу мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік органдарының объектілеріне кіруді және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидаларымен (ҰҚК Төрағасының 2018 жылғы 25 қаңтардағы № 03 бұйрығымен) бекітілген ұлттық қауіпсіздік органдарының объектілеріне, әкімшілік ғимараттары мен үй-жайларына әкелуге тыйым салынған заттар мен заттардың тізбесіне мобильді жеке байланыс құралдары, мобильді құрылғылар және оларға арналған қосалқы бөлшектер енгізілген).

Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексіне сәйкес қорғаушы сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда (70-баптың 2-бөлігінің 5) тармақшасы), барлық материалдармен танысуға, одан кез келген ақпаратты кез келген көлемде ғылыми-техникалық құралдар пайдалана отырып жазып алуға, құжаттарды көшірмелерін жасауға құқылы.

Ғылыми-техникалық құралдар деп дәлелдемелерді анықтау, бекіту, алып қою және зерттеу үшін заңды түрде пайдаланылатын құрылғылар, арнайы құрылғылар, материалдар түсініледі (Қазақстан Республикасы Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 10) тармақшасы). Сонымен қатар, Қылмыстық процестік кодексінің нормаларында қорғаушыларға (адвокаттарға) заң көмегін кепілдендіру және көрсету құралы ретінде смартфондар (аудио-бейне жазу функциялары бар жеке ұялы байланыс құралдары) көрсетілмеген.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ҰҚК сәйкес жеке мобильді құрылғыларды (смартфондарды) және байланыс құралдарын, оның ішінде адвокаттар мен қылмыстық (әкімшілік) процеске басқа да қатысушыларды ҚҚҚ объектілерінде пайдалануға тыйым салынады (2000 жылғы 14 наурыздағы № 390-16c Қазақстан Республикасы Мемлекет қаулысы 96-тармақ және 97-тармағының 3) тармақшасы, ҰҚК Төрағасының 2018 жылғы 25 қаңтардағы № 03 бұйрығының 2-қосымшасы).

Сонымен қатар Ұлттық қауіпсіздік комитеті Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қылмыстық істердің материалдарымен жұмыс істеу кезінде танысуға, (Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тиісті сәйкестік сертификаттары бар) көшірме машиналарында көшірме жасауға және т.б. кедергі келтірмейтінін хабарлады.

2) Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ұстанымы

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Күзет қызметін бақылау департаментінің бастығы Д.Молдаханов адвокаттардың кәсіби құқықтарын қорғау жөніндегі Комиссия төрағасының үндеуіне берген жауабында мынаны айтты:

Үкіметтің 2013 жылғы 28 тамыздағы № 876 қаулысына сәйкес ішкі істер органдарының әкімшілік ғимараттары террористік тұрғыдан осал нысандарға жатқызылған.

«Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңының (10-3-бап) нормаларына сәйкес, терроризмге қарсы іс-қимыл саласындағы заңнамаға сәйкес, меншік нысанына қарамастан, террористік актілерге осал объектілердің басшылары мен өзге де лауазымды адамдары тиісті бақылау-өткізу режимін, ақпараттық желілерді қорғау және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге міндетті.

Осыған орай, Қазақстан Республикасында құпиялылық режимін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулықтың (бұдан әрі – Нұсқаулық) 5-бөліміне және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 7 қазандағы № 1151 қаулысының талаптарына сәйкес нормаларды ескере отырып Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қол жеткізу және объектішілік режимдер туралы Қағидалар (бұдан әрі – Қағидалар) әзірленуде.

Ішкі істер министрлігінің 08.01.2016 жылғы No 1 дсп бұйрығының талаптарына сәйкес «Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы жергілікті соттарының, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаментінің (Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты аппаратының) және оның аумақтық органдарының аумағы мен ғимараттарында өткізу және объектішілік режимді қамтамасыз ету жөніндегі қағидалар» адвокаттар әкімшілік және қылмыстық істер бойынша қабылданған тапсырманы орындау кезінде адвокаттық қызметті жүзеге асыру үшін әкімшілік немесе қылмыстық процеске жетекшілік ететін Ішкі істер министрлігі Орталық аппараты мен ІІД лауазымды адамының рұқсатымен компьютерлерді, смартфондарды және басқа да техникалық құралдарды пайдалана алады.

3) Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының ұстанымы

Адвокаттардың кәсіби құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия төрағасының үндеуіне Бас Прокуратура Басқармасы басшысының орынбасары М.Әбішев мынаны айтты.

«Күзет қызметі туралы» Заңына және Үкіметтің 2011 жылғы 7 қазандағы No 1151 қаулысына сәйкес прокуратура органдарының әкімшілік ғимараттары мемлекеттік қорғауға жататын ерекше маңызды мемлекеттік объектілер қатарына жатқызылған.

Қаулыға сәйкес күзет объектілерінде кіруді және объектішілік бақылауды қамтамасыз ететін ережелер әзірленуде.

Тиісті заңға тәуелді акт 2017 жылы (Бас Прокурор мен Ішкі істер министрінің бірлескен бұйрығымен) қабылданды, онда қоңырау/sms/жауап функциялары бар телефондарды қоспағанда, әкелуге тыйым салынған заттардың – мобильді құрылғылардың тізбесі бекітілген.

Адвокаттардың бұл талаптарды орындау қажеттілігі «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның нормаларында көзделген (33-баптың 4-тармағы –Қазақстан Республика заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады).

4) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қаржы мониторингі комитетінің ұстанымы

Адвокаттардың кәсіби құқықтарын қорғау жөніндегі Комиссия төрағасының үндеуіне берген жауабында Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі (ҚМ) Қаржы мониторингі комитетінің департамент басшысы А.Әлиев келесіні мәлімдеді:

«Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 7, 10-2, 10-3-баптарына сәйкес ҚМК терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы уәкілетті орган ретінде, өзiнiң әкiмшiлiк ғимараттарын терроризмге қарсы қорғау, оның iшiнде олардың тиiстi бақылау-өткізу режимiн қамтамасыз ету және ұстауға міндетті.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2020 жылғы 15 маусымдағы № 598-дсп бұйрығымен бекітілген Қаржы мониторингі органдарының экономикалық тергеу қызметінің әкімшілік ғимараттарына кіруді бақылауды қамтамасыз ету қағидаларының талаптарына сәйкес ( Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2020 жылғы 26 маусымда № 20999 тіркелді), барлық келушілерге әкімшілік ғимараттарда қоңырау шалу/SMS/жауап беру функциялары бар ұялы телефондарды пайдалануға тыйым салынбайды.

Адвокаттардың сотқа дейінгі іс жүргізуге қатысуына байланысты мәселелер қылмыстық-процестік заңнамасымен реттеледі және бақылау-өткізу режимін қамтамасыз ету шараларына жатпайды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 28 қаңтардағы № 501 Жарлығымен құрылды - Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігі ҚМК мұрагері болып табылады.

4. Адвокатураның ұстанымы және оның негіздемесі

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағына сәйкес әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар.

Қазақстан Республикасы «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңының 1-бабының 3) тармақшасына сәйкес заң көмегі – әркімнің Қазақстан Республикасының Конституциясына 13-бабының 3-тармағында бекітілген осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгiленген тәртiппен бiлiктi заң көмегiн алуа, құқығын іске асыруды қамтамасыз етуге бағытталған қызмет, оның iшiнде арнаулы құқықтық бiлiмдерi мен дағдыларын пайдалану.

Адвокаттың заң көмегін көрсету кезінде техникалық құралдарды пайдалану мүмкіндігі тиісті заңмен, сондай-ақ Қылмыстық-процестік кодексінің нормаларымен тікелей көзделген. Бұл мүмкіндік білікті заң көмегінің барынша тиімді және нәтижелі болуын қамтамасыз етуге тікелей бағытталған.

Конституцияның 16-бабының 3-тармағына сәйкес ұсталған, қамауға алынған, қылмыс жасады деп айыпталған әрбiр адам тиiсiнше ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы. Істің барлық сатыларында техникалық құралдарды қолдану адвокатқа клиенттің орналасқан жерінде немесе қажет болатын кез келген басқа жерде кідіріссіз көмек көрсетуді бастауға мүмкіндік береді.

Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес білікті заң көмегін алу құқығы ешбір жағдайда шектелмейді.

Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес заң мен сот алдында барлығы тең. Аталған ведомстволық нормативтік актілер прокурорлар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің ұқсас құқықтарымен салыстырғанда, оларға қатысты шектеулер қолданылмайтындығы адвокат құқықтарының теңдігінің конституциялық қағидасын бұзады.

Конституцияның 24-бабының 2-тармағына сәйкес әркiмнiң қауiпсiздiк пен гигиена талаптарына жауап беретiн еңбек жағдайларына, еңбегi үшiн ешбiр кемсiтусiз сыйақы алуға, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғауға құқығы бар. Бұл шектеулердің болуы адвокаттарды қылмыстық процеске басқа қатысушылармен салыстырғанда олардың жұмысын тиімді ұйымдастыру және еңбек ету үшін қолайлы жағдайлар жасау мәселелерінде негізсіз кемсітушілікке ұшыратады.

Сонымен, жоғарыда аталған шектеулер Конституцияның 13-бабының 3-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 16-бабының 3-тармағына, 24-бабының 2-тармағына және 39-бабының 3-тармағына тікелей қайшы келеді, сондықтан конституциялық емес болып табылады.

Адвокаттарды әлеуетті террорист ретінде қарастыруға болмайды. Олар қылмыстық процестің ерекше субъектілері және заңмен қорғалатын құпияны сақтаушылар болып табылады. Адвокаттардың құпиялылық талаптарын бұзуы немесе заңмен қорғалатын құпияны жария ету Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген құқық бұзушылық болып табылады.

Адвокаттар құқық қорғау органдарының ғимараттарына азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау бойынша кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін ғана барады. Адвокаттардың құқықтық ақпараттық жүйелерге онлайн режимінде қол жеткізуі, қылмыстық іс материалдарымен танысуы үшін смартфон, ноутбук және басқа да техникалық құралдар қажет. Сонымен қатар, мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету жүйесінде жұмыс істейтін адвокаттар «Е-Заң Көмегі» заң көмектің бірыңғай ақпараттық жүйесін пайдалана отырып, қорғауға тапсырыстарды қабылдау үшін үнемі байланыста болуы қажет. Осылайша, адвокаттарға заң көмегін көрсету үшін техникалық құралдар қажет.

Қоғамдық өмірді және мемлекеттік органдардың қызметін цифрландырудың үдемелі қарқыны адвокаттарға жедел шешімдер қабылдау және әртүрлі жағдайларға ден қою қажеттілігін тудырады, осыған байланысты адвокат жұмыс және жұмыстан тыс уақытта желіге кіру аймағынан тыс жерде бола алмайды. Смартфонды пайдалануға тыйым салу арқылы адвокатты сыртқы әлемнен оқшаулау, азаматтардың уақтылы және тиімді білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын жүзеге асыруды қиындатады. Қоңырауларды қабылдау және SMS жіберу функциясы бар кәдімгі телефон арқылы құқық қорғау органдарының ғимараттарына кіруге рұқсат беру мәселені шешпейді және тек теңдік көрінісін тудырады. Байланыстың маңызды бөлігі қазіргі уақытта әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы хабарламалар мен қоңыраулар жіберу, сондай-ақ әртүрлі мобильді қосымшаларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.

Цифрландыру заманында адвокат смартфон камерасына түсірудің орнына құжаттарды көшіріп қарап шығуға уақыт жоғалтпауы керек.

Осылайша, адвокаттың құқық қорғау органдарының ғимараттарында смартфон және ноутбукпен болуын шектеу негізсіз және тараптар арасындағы бәсекелестік қағидатын бұзады. Мұндай шектеулер адвокаттың адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі заңды қызметіне кедергі келтіруге бағытталған.

Құқық қорғау органдарының ішкі өкімдері тиісті органдардың ғимараттарында заң көмегін көрсету кезінде адвокаттардың смартфондарды пайдалануына рұқсат беретін және/немесе мұндай пайдалануға рұқсатты талап ететін дәрежеде келесі ұлттық заңнама және халықаралық құқық нормаларға қайшы келеді:

• Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағы, оған сәйкес әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар;
• Қазақстан Республикасы Конституцияның 16-бабының 3-тармағы, оған сәйкес әрбір ұсталған, қамауға алынған, қылмыс жасады деп айыпталған адам ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған кезден бастап тиісінше адвокаттың (қорғаушының) көмегіне құқығы бар;
• Конституцияның 39-бабының 3-тармағы, оған сәйкес білікті заң көмегін алу құқығы ешқандай мән-жайға жатпайды;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық Процестік кодексінің 26-бабының 2-бөлігі, оған сәйкес қылмыстық процесті жүргізуші орган күдіктіге, айыпталушыға олардың құқықтарын түсіндіруге және оларға күдіктен заңмен тыйым салынбаған барлық тәсілдермен айыптаудан қорғану мүмкіндігін, сондай-ақ олардың жеке және мүліктік құқықтарын қорғау шараларын қабылдап беруге міндетті;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 27-бабының 1-бөлігі, оған сәйкес әркімнің Қылмыстық-процестік кодексінде белгіленген тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізу барысында білікті заң көмегін алуға құқығы бар;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабының 1-бөлігі, оған сәйкес қорғаушы күдікті, айыптауды жоққа шығаратын немесе жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларды анықтау үшін айыпталушы қорғауында білікті заң көмегін көрсету үшін барлық қажетті заңды құралдары мен әдістерін қолдануға міндетті;
• Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабы 2-бөлігінің 5) тармағы, оған сәйкес қорғаушы қамауға алу хаттамасымен, бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулымен және бұлтартпау шарасын ұзарту туралы қаулымен танысуға құқылы. Күдіктінің немесе қорғаушының өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамалары, күдіктіге ұсынылған немесе ұсынылуға тиіс болған қамауда ұстау мерзімі, істі қарау мерзімінің үзілгені туралы хабарлама , айыпталушы, ал сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін – барлық материалдармен бірге одан кез келген ақпаратты кез келген көлемде жазып, ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді және олардың тізімін қоспағанда, көшірмелерін жасауға; айыптау тарапының куәгерлері, күдіктіні күдікті деп тану туралы қаулыны, күдіктінің әрекетінің саралануын хабарлау кезінде қатысуға;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабының 2-бөлігінің 12) тармағында қорғаушының заңға қайшы келмейтін кез келген басқа да қорғау құралдары мен әдістерін пайдалануға құқығы бар екендігі белгіленген;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 120-бабының 3-бөлігі, оған сәйкес құжаттарда жазбаша түрде де, өзге де нысанда жазылған мәліметтер болуы мүмкін. Құжаттарға, сонымен қатар, түсініктемелер, түгендеу актілері, тексерулер, анықтамалар, салықтық тексерулер актілері, салық органдарының қорытындылары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 122-бабында көзделген тәртіппен сәйкес алынған, сұратылған немесе ұсынылған компьютерлік ақпарат, фото және кино түсіру, дыбыс және бейне жазбалар бар материалдар жатады.;
• «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 6-бабы, оған сәйкес прокуратураның, соттардың, өзге де мемлекеттік органдардың, өзге де ұйымдар мен адамдардың заң көмегін көрсететін тұлғалардың қызметіне араласуына жол берілмейді;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 2) тармақшасы, оған сәйкес адвокат барлық мемлекеттік органдардан, жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан және заңды тұлғалардан адвокаттық қызметті жүзеге асыру үшін қажетті ақпаратты сұратуға және алуға құқылы;
• аталған Заңның 33-бабының 3-тармағының 3) тармақшасы, ол адвокаттың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген шектерде және тәртіппен құқықтық көмек көрсету үшін қажетті нақты деректерді өз бетінше жинау және оларды мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға ұсыну құқығына кепілдік береді;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 4) тармақшасы, оған сәйкес адвокат көмек сұрап жүгінген адамға қатысты материалдармен, оның ішінде іс жүргізу құжаттарымен, тергеу және сот істерімен, сондай-ақ процестік құжаттар, Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған жолмен танысуға, олардағы кез келген мәліметтерді тіркеп алуға құқылы.
• аталған Заңның 33-бабының 3-тармағының 8) тармақшасында адвокаттың мемлекеттік құпияларды құрайтын, сондай-ақ әскери, коммерциялық, қызметтік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды қамтитын мәліметтермен танысуға құқығы бар, егер бұл анықтау, сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде, сотта Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен қорғау немесе өкілдік ету үшін қажет болған жағдайда;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 9) тармақшасы, оған сәйкес адвокат заң көмегіне жүгінген адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін заңмен тыйым салынбаған барлық құралдар мен әдістерді пайдалануға құқылы;
• аталған заңның 33-бабының 4-тармағы, оған сәйкес, адвокаттың заң көмегіне жүгінген адамның мүдделерін білдіру құқығын, сот, прокуратура, қылмыстық процесті жүргізуші органдардың әкімшілік ғимараттарына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен адвокат куәлігін көрсетуімен еркін кіру құқығын, мемлекеттік орган немесе лауазымды адам, Қазақстан Республикасының заңдарыңда көзделген жағдайларды қоспағанда, бұдан бас тарта алмайтынын белгілейді;
• Аталған Заңның 35-бабының 5-тармағында адвокаттың іс жүргізуі, оған қатысты басқа да материалдар мен құжаттар, сондай-ақ адвокаттың мүлкі, оның ішінде ұялы байланыс, аудиотехника, компьютерлік техника, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, сараптама, алып қою және тексеруге жатпайды;
• Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 2-бабының 3-тармағының, а) тармақшасы, оған сәйкес осы Пактіге қатысушы әрбір Мемлекет кез келген адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған болса, тіпті егер бұл бұзушылық қызметтік міндеттерін атқаратын адамдар жасаған болса да, тиімді қорғауды қамтамасыз етуге міндеттенеді;
• Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 2-бабының 3-тармағының (c) тармақшасы, құзыретті органдардың қорғау құралдарының ұсынылған жағдайда олардың қол жетімділігін қамтамасыз ету міндетін қамтиды;
• Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 14-бабының 3-тармағының б) тармақшасы, оған сәйкес әркімнің қорғауға дайындалу және өз таңдауы бойынша қорғаушымен сөйлесу үшін жеткілікті уақыты мен мүмкіндіктері болуға құқығы бар;
• Адвокаттардың рөлі туралы негізгі қағидаттардың 16-тармағының а) тармақшасы, онда үкіметтер адвокаттардың қауіп-қатерлерден, кедергілерден, қорқытулардан немесе орынсыз араласулардан бос ортада өздерінің барлық кәсіби міндеттерін орындауын қамтамасыз етеді;
• Аталған Негізгі қағидаттардың 20-тармағы, оған сәйкес құзырлы органдар адвокаттарға өз клиенттеріне тиімді заң көмегін көрсетуге мүмкіндік беру үшін олардың иелігіндегі немесе бақылауындағы тиісті ақпаратқа, істерге және құжаттарға жеткілікті алдын ала қолжетімділікті қамтамасыз етуге міндетті. Мұндай қолжетімділік қажеттілік туындаған кезде тез арада қамтамасыз етілуі керек;
• Біріккен Ұлттар Ұйымының Қылмыстық сот төрелігі жүйелеріндегі заң көмегіне қол жеткізу қағидаттарының 16-тармағы, оған сәйкес мемлекет заң көмегін алушыны қорғауды ұйымдастыруға немесе оның адвокатының функцияларын дербес жүзеге асыруға араласпауы тиіс;
• осы Қағидалардың 28-тармағы, оған сәйкес тиімді заң көмегі қамауға алынғандарға қорғаушыларға кедергісіз қол жеткізуді қамтамасыз етуді, ара-қатынастың құпиялылығын, іс материалдарымен танысуды қамтамасыз етуді, сондай-ақ оларды қорғауға дайындалу үшін жеткілікті уақыт пен мүмкіндіктерді қамтамасыз етуді қамтиды, бірақ олармен шектелмейді;
• осы Қағидалардың 44-тармағының а) тармақшасы, оған сәйкес қамауға алынғандардың заңмен белгіленген заң көмегіне тез қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін мемлекеттер полиция мен сот органдарының, атап айтқанда полиция бөлімшелерінде, қылмыстық құқық бұзушылыққа байланысты ұсталған, қамауға алынған, күдікті немесе айыпталушы немесе жауапкершілікке тартылған адамдарға заң көмегін алу құқығын немесе оған қол жеткізуді еркін түрде шектемеуін қамтамасыз етуі тиіс;
• аталған тармақтың b) тармақшасы, оған сәйкес мемлекеттер полиция бөлімшелерінде және басқа қамау орындарында ұсталғандарға осындай көмек көрсету үшін тағайындалған адвокаттарға көмек көрсету үшін қол жеткізуді жеңілдетуге міндетті;
• осы тармақтың (g) тармақшасы, оған сәйкес мемлекеттерге қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған әрбір адамның өзін қорғауға дайындалу үшін жеткілікті құралдары болмаған жағдайда жеткілікті уақыттың, қаражаттың және техникалық және қаржылық қолдаудың болуын қамтамасыз ету міндетін және адвокатпен толық құпиялылық жағдайында кеңесу мүмкіндігін белгілейді.

5. Шетелдік тәжірибе

1) «Адвокаттық қызмет және адвокаттық қызмет туралы» Украина Заңының 20-бабының 1-тармағының 8) тармақшасында адвокат, заң көмегін көрсету туралы шартты тиісінше орындау үшін заңда көзделген тәртіппен, адвокаттық қызметті жүзеге асыру кезінде заңмен, адвокаттық этика және заң көмегін көрсету туралы шарт ережелерімен тыйым салынбаған кез келген әрекеттерді жасауға, атап айтқанда, іс материалдарын көшіру үшін техникалық құралдарды пайдалану, оның ішінде адвокат қорғап жатқан немесе заң көмегінің өзге де түрлерін көрсеткенде өзі қатысатын іс жүргізу әрекеттерін, сондай-ақ сот отырысының барысын тіркеуге, құқығы бар екені белгіленген.

2) 2022 жылғы 26 мамырда Ресей Федерациясының Конституциялық соты «Полиция туралы» Федералдық заңның 13-бабы 1-бөлігінің 25-тармағының конституцияға сәйкестігін тексеру туралы іс бойынша» азамат
И.Н.Фролов-тың шағымына байланысты № 21-П қаулысын шығарды. (https://www.garant.ru/hotlaw/federal/1546390/).

Адвокатқа азаматтарға қылмыстық іс жүргізу барысында оларға қатысты тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде құқықтық көмек көрсеткенде, дыбыс және бейнежазба беру функциясы, сондай-ақ «Интернет» ақпараттық-телекоммуникациялық желіге қол жеткізу функциясы бар ұялы телефонмен ішкі істер органдарының әкімшілік ғимараттарының аумағына кіруге бірнеше рет тыйым салынды. Бұл ретте тыйым салу РФ ІІМ облыстық департаментінің бұйрығымен бекітілген «ДСП» айдарымен рұқсатты бақылау жөніндегі нұсқаулықтың 41-тармағымен негізделді.

Адвокат аудандық сотқа Ресей ІІМ Саратов облысы бойынша Бас басқармасының әкімшілік ғимараттарының аумағына аудио және бейне жазып алып түсіруге қабілетті ұялы телефонмен кіруге тыйым салуды даулап, оған ішкі істер органдарының әкімшілік ғимараттарының аумағында жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізетін жерге ұялы телефонмен өтуіне кедергі жасамау туралы міндеттеме жүктеуді әкімшілік талап арызбен жүгінді. 2020 жылғы 3 маусымдағы сот шешімімен байланыс құралдарын, бейне және дыбыс жазу функциялары бар техникалық құралдарды әкелуге тыйым салу ішкі істер органдарының құпиялылығын, қауіпсіздігін және терроризмге қарсы қорғалуын қамтамасыз ету мақсатында ішкі істер органдарының даулы құқықтық нормасымен  белгіленген Нұсқаулықтың 41-тармағында белгіленген негіздер бойынша адвокаттың талаптарын қанағаттандырудан бас тартылды. «Қызметтік пайдалану үшін» деп Нұсқаулықпен бұл тыйым салудың белгіленуі ондағы құпия ақпараттың болуына байланысты, ол өз алдына қылмыстық процеске қатысушылардың федералдық заңмен кепілдік берілген құқықтарын шектей алмайды және осылайша өтініш берушінің құқықтарын бұзбайды.

2020 жылғы 2 қарашада облыстық соттың әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының апелляциялық ұйғарымымен осы сот актісінің күші жойылды; бұл ретте іс бойынша жаңа шешім қабылданды – адвокаттың талаптарын қанағаттандыру туралы. Бұл шешімді қабылдау кезінде апелляциялық сот тиісті тыйым салу федералды заңмен емес, ведомстволық бұйрықпен бекітілген және жалпыға ортақ ақпарат үшін ресми жарияланбаған «Қызметтік пайдалану үшін» белгісі бар Нұсқаулықпен белгіленгеніне сүйенді.

Ресей Федерациясының Жалпы юрисдикциядағы Бірінші кассациялық сотының Әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының 2021 жылғы 18 қаңтардағы кассациялық ұйғарымымен Облыстық соттың әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының апелляциялық қаулысының күші жойылды, ал бірінші сатыдағы сот шешімі өзгеріссіз қалдырылды. Жоғарғы Сот төрағасының орынбасары (2021 жылғы 21 маусымдағы хатпен) келіскен Жоғарғы Сот судьясының 2021 жылғы 9 сәуірдегі шешімімен арыз берушіге оның кассациялық шағымын Жоғарғы Соттың Әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының сот отырысында қарауға беруден бас тартылды.

Конституциялық Сотқа берген шағымында адвокат даулы заң нормасы Ішкі істер министрлігінің лауазымды тұлғаларына«Қызметтік пайдалану үшін» деген белгісі бар көпшілікке жарияланбаған ведомстволық құқықтық актілер негізінде азаматтарға заң көмегін көрсету үшін адвокаттардың Ішкі істер министрлігі әкімшілік ғимараттардың аумағына аудио-бейне жазу функциясы бар, сондай-ақ «Интернет» ақпараттық-телекоммуникациялық желісіне кіру функциясы бар ұялы телефондармен кіруіне тыйым салуға рұқсат етеді, сондықтан ол Конституцияның 15 (3-бөлігі), 35 (2-бөлігі), 45 (2-бөлігі) және 48 (1-бөлігі) баптарына сәйкес келмейтініне сілтеме жасады.

Аталған шешімде Конституциялық Сот «Полиция туралы» Федералдық заңның 13-бабының 1-бөлігінің 25-тармағын Конституцияға қайшы келмейді деп тану туралы шешім қабылдады, бірақ оның конституциялық-құқықтық мағынасында қолданыстағы құқық жүйесінде реттеу, ол ішкі істер органдарының әкімшілік ғимараттарында қылмыстық сот ісін жүргізуде федералдық заңда белгіленген тәртіппен заңгерлік көмек көрсетуге байланысты полиция қызметкерлеріне адвокаттардың өтуіне тыйым салу үшін негіз бола алмайды деп шешті.

Сонымен қатар, Конституциялық Сот осы қаулыда айқындалған осы норманың конституциялық-құқықтық мағынасы жалпыға бірдей міндетті болып табылатынын, бұл құқық қолдану тәжірибесінде оны басқаша түсіндіруді болдырмайтынын атап өтті.

Бұл шешімде Конституциялық Сот мынадай ұстанымдарды келтірді:

1. Білікті заң көмегін алу құқығын мемлекет халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидаттары мен нормаларына сәйкес және Конституцияға сәйкес таниды және оған кепілдік береді. 
2. Бұл әркiмнiң осы құқықты толық иеленуiн қамтамасыз етуге мiндеттi мемлекетке азаматтардың оны жүзеге асыруы үшiн тиiстi жағдайлар жасау үшiн, ал заң көмегiн көрсететiн адамдарға, оның iшiнде адвокаттарға олардың қадір-қасиетіне, ар-намысына және іскерлік беделіне нұқсан келтірмейтін тиісті қызметті тиiмдi жүзеге асыру үшiн конституциялық жауаптылық жүктейдi.
3. Конституциялық ережелер кез келген органдар мен мемлекеттiк билiктiң лауазымды адамдарына арналған, сондықтан конституциялық құқықтар мен бостандықтарды, атап айтқанда мемлекеттiк қорғау құқығын және бiлiктiлiкті заң көмегін қамтамасыз етудi мүмкiн шектеулердiң қажеттiлiгiн, теңдiлiгi мен әдiлдiгiнiң заң шығарушыға ғана емес, сонымен қатар барлық басқа құқық қорғау органдарына, соның ішінде соттарға да бағытталған талаптарын сақтауды талап етедi.
4. Заңға сәйкес адвокат – бiлiктi заң көмегiн көрсету кезiнде, өзге де мәселелермен қатар, өзi ұсынатын iс материалдарында қамтылған мәлiметтердi жазып алуға (оның iшiнде техникалық құралдарды пайдалана отырып) мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды сақтай отырып, заң көмегін көрсету құқығы бар тәуелсiз кәсiби заң кеңесші адвокат болып табылады. Бұдан анық шығатыны, заң тек тыйым салып қана қоймайды, керісінше, адвокаттардың білікті заң көмегін көрсету шеңберінде адвокат заң көмегін көрсететін іс материалдарында қамтылған мәліметтерді техникалық құралдармен (соның ішінде ұялы телефонмен) пайдалануға, ең болмағанда тіркеуге алу құқығын тікелей белгілейді. Нәтижесінде, бұл құқық мемлекеттік органдардың федералдық заңмен белгіленген негізде және тәртіпте мұндай құқықты қамтамасыз ету міндетіне сәйкес келеді.
5. Заңға сәйкес заң көмегін көрсететін адвокат қылмыстық сот ісін жүргізуге және әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуге сенім білдірушінің өкілі немесе қорғаушысы ретінде қатыса алады. Қылмыстық процеске және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуге сенім білдірушінің өкілі немесе қорғаушысы ретінде қатысатын адвокаттың өкілеттіктері тиісті іс жүргізу заңнамасымен реттеледі.
6. Мұндай заңнамалық реттеу, шын мәнінде, қылмыстық істер бойынша заңгерлік көмек көрсететін адвокаттың федералдық заңда белгіленген тәртіппен тиісті ақпаратты жазу (көшіру) үшін техникалық құралдарды пайдаланудың негізгі мүмкіндігін мойындауды білдіреді, ол Қылмыстық-процестік кодексінің адвокат заң көмегін көрсететін іс материалдарында қамтылған мәліметтерді (оның ішінде техникалық құралдардың көмегімен) жазып алу құқығын тікелей қамтамасыз ететін нормалармен айқындалады.
7. Адвокаттардың Ішкі істер министрлігінің әкімшілік ғимараттарына техникалық құралдармен (ұялы телефондармен) кіруіне тыйым салу тиісті заңда және Қылмыстық-процестік кодексінде көзделген адвокаттың техникалық құралдарды пайдалану мүмкіндігін сөзсіз шектейді. Белгіленген тәртіппен заң көмегін көрсету кезінде іс материалдарында қамтылған сол немесе басқа мәліметтерді бекітуді білдіреді. Мұндай тыйым салуды қолдану – тек мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды сақтау қажеттігі шарты болып табылатынын ескере отырып тиісті құқықты жүзеге асыру - ол сондай-ақ федералдық заңның нақты ережелеріне ғана негізделуі мүмкін. Әйтпесе, ол Конституцияның федералдық заңдардың үстемдігі және Конституция мен заңдарды сақтау міндеті туралы ережелеріне күмән келтіреді, бұл іс жүзінде тиісті заңдарды қолдану құқығын шектеуге мүмкіндік береді.
8. Қолданыстағы құқықтық реттеу Ішкі істер министрлігінің аумақтық органының басшысына тікелей өзі басқаратын органның қызметін де, оған бағынысты органдардың қызметін де ұйымдастыру мәселелері бойынша - берілген құзырет шегінде органдар мен ұйымдар, оның ішінде ішкі істер органдары объектілерінің қауіпсіздігін және терроризмге қарсы қауіпсіздігін қамтамасыз ету бөлігінде құқықтық актілер шығаруға өкілеттік береді.. Алайда, бұл өкілеттікті жүзеге асыру Конституция мен федералдық заңдар бүкіл елде үстемдікке ие болатын нормаларды қатаң сақтаған жағдайда ғана мүмкін болады, ал мемлекеттік органдар, оның ішінде ішкі істер органдары (полиция) осы нормлардың талаптарын және өз қызметін заңға қатаң сәйкес жүзеге асыру сақтауға міндетті.
9. Адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарының бірі болып табылатын білікті заң көмегін алу құқығын реттеу кезінде заң шығарушы, оны жүзеге асыру үшін, өйткені мұндай реттеу білікті заң көмегін көрсетудің мәніне тікелей әсер етеді, сондай-ақ оны жүзеге асыру шегін белгілеумен байланысты оның мүмкін болатын шектеулерімен және әртүрлі конституциялық құндылықтардың, бәсекелес құқықтар мен заңды мүдделердің ақылға қонымды теңгерімін табу арқылы, федералдық заңда осы құқықтың барлық маңызды элементтерін, оның ішінде шарттары мен тәртібін анықтауға міндетті.
10. «Полиция туралы» заңға, сондай-ақ басқа да заңдарға жасалған талдау, оларда қолданыстағы құқықтық реттеу жүйесінде қылмыстық істер бойынша заң көмегін көрсететін адвокаттардың iшкi iстер органдары алып жатқан әкiмшiлiк ғимараттарына тиiстi техникалық құралдары мен, оның iшiнде дыбыс және бейнежазба функциялары бар, сондай-ақ интернет-ақпараттық және телекоммуникациялар желiсiне шығумүмкіндігі бар ұялы телефондармен өту құқығын шектейтін баптар (нормалар) жоқ екенін көрсетеді.
11. Адвокат даулаған заң нормасы ішкі істер органдарының лауазымды адамдарының қылмыстық процесте заң көмегін көрсететін адвокаттардың ішкі істер органдарының әкімшілік ғимараттарына аудио-бейне жазба функциялары, «Интернет» ақпараттық-телекоммуникациялық желісіне қолжетімділігі бар ұялы телефондармен кіруіне тыйым салуды белгілеу үшін негіз бола алмайды, сондай-ақ қылмыстық процестік заңнамасына сәйкес қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын лауазымды тұлғаларға алдын ала тергеу барысында телефонның тиісті функцияларын пайдалану мүмкіндігін анықтауына кедергі жасамайды.
12. Қылмыстық істер бойынша азаматтарға белгіленген тәртіппен федералдық заң бойынша заң көмегін көрсетуге байланысты олардың өкілеттіктеріне қайшы келетін, адвокаттардың ішкі істер органдарының әкімшілік ғимараттарына аудио-бейне жазу функциялары, сондай-ақ «Интернет» ақпараттық-телекоммуникациялық желісіне қол жетімділігі бар ұялы телефондары мен өтуіне негізсіз кедергі жасауға жол беріп, қолданыстағы құқықтық реттеу жүйесінде даулы құқықтық қамтамасыз етуді басқа мағынаға беру, білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын заңды негіздерсіз еркін шектеуге алып келеді, ал бұл Конституцияға қайшы келеді.

Келтірілген заңды ұстанымдарды Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына шағым жасауда пайдалануға болады деп есептейміз.

«Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» Конституциялық заңның 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің міндеттері адамның бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу және азамат, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын насихаттау.

Аталмыш Конституциялық заңның 7-бабының 15) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қатысы бар Қазақстан Республикасының заңнамасындағы нормативтік құқықтық актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі туралы мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінеді.

Өкінішке орай, адвокаттар қоғамдастығының азаматтық құқықтар мен бостандықтарды дамытуға және негізсіз шектеулерді алып тастауға бағытталған ұсыныстары мемлекеттік органдар тарапынан әрдайым қолдау таба бермейді, ал осы үндеуде сипатталған шектеулер бойынша мемлекеттік органдар мемлекеттік органдардың құқықтары мен бостандықтарын дамытуға, ведомстволық мүдделерге басымдық беруге бағытталған аса ымырасыз ұстанымды ұстанады. Осыған байланысты адвокатураның бұл саладағы өзгерістер туралы ұсыныстары заң шығарушы және атқарушы билік органдарынан қолдау таппай отыр.

Адвокаттардың өздерінің осы нормативтік актілердің конституцияға сәйкестігін даулау қиындығы - «Қызметтік пайдалану үшін» мөрі бар болғандықтан, адвокаттар олардың мәтіндеріне қол жеткізу мүмкіндігінің болмауына байланысты.

Сондықтан мәселені шешу үшін оның маңыздылығын және туындайтын қиындықтарды ескере отырып, біз азаматтық қоғамның екі маңызды институтының – Адвокатура мен Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің күш-жігерін біріктіруді қажет және маңызды деп санаймыз.

Қазақстан Республикасының заңгерлері осы өтінішті беру және қарау кезінде Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері ретінде әрекет етуге дайын.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде

Сізден:

Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және азамат құқықтар мен бостандықтарды қозғайтын мынадай нормативтік құқықтық актілерді Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-баптың 3-тармағына, 14-баптың 1-тармағына, 16-бабының 3-тармағына, 24-бабының 2-тармағына және 39-бабының 3-тармағына сәйкес келмейді деп тану туралы мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінуіңізді сұраймыз:

1. Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2018 жылғы 25 қаңтардағы «Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік органдарының объектілеріне кіруді және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» No 03 бұйрығы адвокаттардың қоғамдық техникалық құралдарды, оның ішінде ноутбуктер мен смартфондарды пайдалануына тыйым салуына қатысты бөлігінде.
2. Ішкі істер министрінің 2016 жылғы 08 қаңтардағы «Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасы орталық аппаратының және Қазақстан Республикасының аумақтық ішкі істер органдары аумағында және әкімшілік ғимараттарында кіру және объектішілік режимдерді қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» № 1 дсп бұйрығы» - адвокаттың қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі жүргізетін лауазымды адамнан жалпыға қолжетімді техникалық құралдарды, оның ішінде ноутбуктер мен смартфондарды пайдалануға рұқсат алу міндеті бөлігінде.
3. Бас Прокурор мен Ішкі істер министрінің бірлескен бұйрығы (2017 ж., нақты күні мен саны белгісіз) - адвокаттардың жалпыға қолжетімді техникалық құралдарды, оның ішінде ноутбуктер мен смартфондарды пайдалануға тыйым салу туралы бөлігінде.
4. Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2020 жылғы 15 маусымдағы «Қаржы мониторингі органдарының экономикалық тергеу қызметінің әкімшілік ғимараттарына өткізу режимін қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» № 598-дсп бұйрығы - адвокаттарға әкімшілік құқық бұзушылық туралы қылмыстық немесе қылмыстық процесті жүргізетін лауазымды тұлғадан жалпыға қолжетімді техникалық құралдарды, соның ішінде ноутбуктер мен смартфондарды пайдалануға рұқсат алу бөлігінде.
5. Агенттік Төрағасының 2021 жылғы 22 маусымдағы «Қаржы мониторингі органдарының экономикалық тергеу қызметінің әкімшілік ғимараттарына өткізу және объектішілік режимдерін қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» № 144-НҚ-ҚБПҰ бұйрығы - заңгерлерге жалпыға қолжетімді техникалық құралдарды, соның ішінде ноутбуктер мен смартфондарды пайдалануға тыйым салу бөлігінде.
6. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Төрағасының 2016 жылғы 3 қарашадағы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл органдарының әкімшілік ғимараттарына кіруді және ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» № 42 бұйрығы - адвокаттардың жалпыға қолжетімді техникалық құралдарды, оның ішінде ноутбуктер мен смартфондарды пайдалану үшін материалдық құндылықтарды әкелуге (алып кетуге) рұқсат алу міндетіне қатысты бөлігінде.

Қосымшалар:

1. Ұлттық қауіпсіздік комитеті (ҰҚК) департаментінің бастығы Қ.Сайболатовтың хаты.
2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Күзет қызметін бақылау департаментінің бастығы Д.Молдахановтың 2021 жылғы 22 ақпандағы хаты.
3. Қазақстан Республикасы Бас Прокурор Аппараты Басшысының орынбасары М. Әбішевтің 2021 жылғы 25 ақпандағы хаты.
4. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қаржы мониторингі комитеті (ҚМК) Басқарма басшысы А.Әлиевтің хаты.

Республикалық                           А.Бикебаев
адвокаттар алқасының
Төрағасы