ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкілге мемлекеттік құпияларға рұқсат ету бойынша
Қазақстан Республикасындағы
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
Артур Ермекұлы Ластаевқа
Адвокаттарды мемлекеттік құпияларға рұқсат етуді тіркеу мәселелері бойынша «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заң нормаларының Конституцияға сәйкестігі мәселесі бойынша Конституциялық Сотқа жүгіну туралы
Құрметті Артур Ермекұлы!
Қазақстандық адвокатура мемлекеттің құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі және сонымен бірге қызметі адам мен азаматтың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық қоғам институты болып табылады. Адвокаттардың білікті заң көмегін көрсету бойынша жүктелген конституциялық-құқықтық міндетті тиімді орындау адвокаттың іске еркін араласу мүмкіндіктеріне тікелей байланысты.
1. Мәселенің сипаттамасы
Қолданыстағы тәртіп адвокатты мемлекеттік құпияларға бір рет, қаралып жатқан нақты қылмыстық іс шеңберінде ғана рұқсат етуді қарастырады. Бұл мемлекеттік құпияларға рұқсат қылмыстық процеске қатысушыларға қылмыстық іс материалдарымен бірге соттылығына қарай беріледі және қылмыстық іс бойынша түпкілікті шешім қабылданғаннан кейін (сот үкімі тоқтатылған, заңды күшіне енген кезде), автоматты түрде тоқтатылады.
Адвокаттарды мемлекеттік құпияларға рұқсат ету тіркеуді әділет органдары жүзеге асырады. Адвокаттың қажетті құжаттарды жинауға кететін уақытын ескере отырып, қабылдау процесі кемінде 2-3 айға созылады.
Қабылдау мерзімінің ұзақ болуына байланысты адвокаттардың қорғауындағы адамдар таңдалған адвокаттардың көмегінен бас тартуға және мұндай рұқсаты бар адвокатпен келісім жасауға немесе тағайындау бойынша адвокат беруге келісуге мәжбүр болады.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын тергеушілер мемлекеттік құпияларды ашуға рұқсат бермейінше адвокатқа қорғаушы қызметін атқаруға рұқсат бермейді.
Қазақстан Республикасындағы адвокаттардың 80% -дан астамы ешқашан мемлекеттік құпияларға қол жеткізе алмаған, сондықтан осы санаттағы істер бойынша заң көмегін көрсету мүмкіндігінен айырылған. Жіберілетін адвокаттардың тар шеңберін сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары қорғаушы ретінде қатысуға өздері шақырады, бұл қылмыстық процеске қатысушылар, олардың туыстары шақырған басқа адвокаттардың қатысуына кедергі келтіреді.
Рұқсат алу ұшін өтінішті толтыру кезінде адвокат орындауы қиын талаптар көрсетіледі, мысалы, өмір бойы шет елдерге шыққаны туралы, шығу және кіру күндерін көрсету, шетелде тұратын туыстары мен бұрынғы жұбайлары туралы ақпарат беру. Сондай-ақ, барлық қажетті құжаттар ақпараттық базаларда бар және электронды түрде «электрондық үкімет» порталында және «Беркут» жүйесінде мемлекеттік органдарға қолжетімді болса да, құжаттарды қағаз түрінде тіркеу қажеттілігі анықталды.
Көбінесе мемлекеттік құпияға жататын мәліметтер олай болып табылмайды. Алайда істі жүргізуші тұлғаның қылмыстық іс шеңберінде оны «құпия деп санау» шешіміне шағымдану мүмкіндігі жоқ.
Қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адам сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аса маңызды кезеңдерінде (қамауға алу, жауап алу, бұлтартпау шарасын санкциялау және т.б.) қорғаушыны еркін таңдау құқығынан айырылады немесе айтарлықтай шектеледі, бұл болашақта осы тұлғалар үшін істің нәтижесіне теріс әсер етуі мүмкін.
Егер сотталушы таңдаған адвокаттан бас тартса, онда сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының бұйрығымен мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету шеңберінде адвокат тартылады. Тағайындалған адвокаттың мемлекеттік құпияларға рұқсаты болмаған жағдайда, ол адам уақтылы заң көмегін ала алмайды (мысалы, қамауда ұстау мерзімін ұзарту сатысында).
Бұл жағдай адвокат үшін де жағымсыз салдарлар туғызады, өйткені бұл жекелеген санаттағы істер бойынша тәжірибе жинақтау мүмкіндігінің және клиенттерді тарту мүмкіндігінің шектелуін білдіреді, осыған байланысты адвокат әлеуетті табыс ала алмайды.
Рұқсат алудың ұзақтығы келісім бойынша заң көмегін көрсету шартының бұзылуына әкелуі мүмкін, бұл клиенттің адвокатты еркін таңдауына айтарлықтай әсер етеді.
Қолдау берілгенге дейін қорғаушы іс материалдарымен танысу, іс жүргізуге қатысу мүмкіндігінен айырылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 192-бабының талаптарына сәйкес алдын ала тергеу істері бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімі 2 айды құрайтындықтан, сотқа дейінгі тергеп-тексеру адвокаттың рұқсат алған кезде аяқталуы мүмкін.
2. Адвокат құқығы бұзылған жағдайдың мысалы
Адвокат өз қорғауындағы азаматын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің жедел-тергеу тобы (бұдан әрі – ҚР ҰҚК ЖТТ) жүргізіп жатқан қылмыстық іске қосылды. Адвокат белгіленген тәртіппен клиенттің туыстарымен білікті заң көмегін көрсету туралы шарт жасасқан.
2022 жылдың 11 қаңтарында адвокат ЖТТ тергеушісіне қорғау туралы хабарлама жіберді, адвокат куәлігінің көшірмесін берді, ол түпнұсқамен салыстырылды.
Күдікті тергеушінің талабы бойынша ЖТТ бастығына адвокатты өзінің қорғаушысы ретінде іске қатысуға жіберу туралы жазбаша өтінішпен жүгінген.
2022 жылғы 17 қаңтарда ҰҚК ЖТТ тергеушісі – ҚР ҰҚК ЖТТ бас тергеушісі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 28 қазандағы № 776 дсп қаулысымен бекітілген Құпиялылық режимін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулыққа сәйкес мемлекеттік құпияларға қол жеткізуді қамтамасыз ететін адвокатқа күдіктінің қорғаушысы ретінде қылмыстық процеске қатысуға адвокатқа қатысты «Қорғаушыны қылмыстық процеске қатысуға жіберу туралы» қаулы шығарды.
Адвокат Әділет департаментіне барлық қажетті құжаттар, фотосуреттер мен медициналық анықтаманы тапсырып, сауалнама, өмірбаян, қолхаттарды толтырды.
Осыдан кейін Әділет департаменті арқылы барлық қажетті құжаттар ҰҚК-нің Алматы қаласы бойынша департаментіне жолданды.
Алайда, ҰҚК тарапынан адвокатты мемлекеттік құпияларға жіберу және тиісінше, күдіктіге білікті заң көмегін көрсету мақсатында қылмыстық іске қатысу шаралары қабылданбады.
Адвокат ҚР Қылмыстық іс жүргізу заңнамасының талаптарын бұзуды тоқтату туралы ҰҚКД бастығына және ҚР ҰҚК ЖТТ бастығына өтінішхат жіберді, онда оның іске қатысуы және клиенттің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселесін шешу бойынша шаралар қабылданбауы заңсыз болып табылатыны көрсетілген.
Өтінішінің негіздемесі ретінде адвокат Конституцияның, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің, БҰҰ Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200 А (ХХІ) резолюциясымен қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің(бұдан әрі – АСҚХП), БҰҰ-ның қылмыстың алдын алу және құқық бұзушылармен қарым-қатынас жасау жөніндегі Сегізінші конгресі (Гавана, Куба, 1990 жылғы 27 тамыз – 7 қыркүйек) қабылдаған заңгерлердің рөліне қатысты Негізгі қағидаттар нормаларына сілтеме жасады, және осы ережелер тергеушiге адвокат қорғауындағы адамды қорғау үшiн мемлекеттiк құпияларға қандай да рұқсатты талап етуіне тыйым салуын көрсетті.
Сонымен қатар адвокат «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 46-бабының 1 және 7-тармақтарына және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Қорғану құқығын реттейтін қылмыстық процестік заңнаманы қолдану практикасы туралы» 2002 жылғы 6 желтоқсандағы № 26 нормативтік қаулысының 5-тармағына сәйкес адвокаттың істі жүргізуге өкілеттілігін растау үшін оған адвокат куәлігін және қорғау (өкілдік) туралы жазбаша хабарламаны ұсыну жеткілікті болатынын көрсеткен.
Қылмыстық іс бойынша күдіктінің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін басқа құжаттар талап етілмейді және мұндай талап қоюға тыйым салынады. Қазақстанның халықаралық және ұлттық заңнамасы күдіктінің тергеушінің қалауы бойынша қорғаушы таңдау құқығына ешқандай шектеулер қоймайды.
Адвокат қолданыстағы нормалардан қылмыстық істі сотқа дейінгі тергеп-тексеру тәртібі тек Конституция, конституциялық заңдары, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сот заң актілерінің нормативтік қаулыларымен ғана айқындалатыны анық шығатынын, сонымен қатар халықаралық шарттар Қазақстан Республикасының Қылмыстық процесстік кодексінен басымдылыққа ие және тікелей қолданылатынын атап өтті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 28 қазандағы № 776 қаулысымен бекітілген Құпиялылық режимін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулық (осыны ұстанып ұлттық қауіпсіздік органдары адвокаттың қорғауына рұқсат бермеген) қылмыстық процесстік заңнамасының жүйесіне кірмейді және күдіктіні қорғауға қатысуы туралы шешім қабылдау кезінде ол қолданыла алмайды.
Адвокат мемлекет есебінен қорғаушыны заңсыз «тағайындау», кұдіктінің еркімен таңдаған адвокаттың заңды қызметіне кедергі келтіруәне (бұл ҚР ҚК 435-бабының белгілеріне жатады) байланысты, күдіктінің қатысуымен (күдіктіге қатысты) жүргізілген (қабылданған) барлық тергеу әрекеттері мен процессуалдық шешімдердің заңсыз екенін және оның қорғауды еркін таңдау құқығының өрескел бұзылуына байланысты дәлелдемелерден алып тастау қажеттілігін айтты.
Осының негізінде адвокат заңсыз әрекеттерді тоқтатып, қылмыстық іске қорғаушы ретінде қатысуына рұқсат беруді сұрады.
Адвокаттың өтініші қанағаттандырылмады.
3. Адвокатураның ұстанымы және оның негіздемесі
«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 33-бабының 3-тармағының 8) тармақшасына сәйкес қорғаушы немесе өкіл ретінде әрекет ететін адвокат Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен анықтау, сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде, сотта қорғауды немесе өкілдік етуді жүзеге асыру үшін қажет болған жағдайда мемлекеттік құпияларды құрайтын, сондай-ақ әскери, коммерциялық, қызметтік және заңмен қорғалатын өзге де құпиялар мен танысуға құқылы.
«Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңның 30-бабында лауазымды тұлғаға немесе Қазақстан Республикасының азаматына мемлекеттік құпияларға қол жеткізуге тыйым салу негіздері көрсетілген.
Осы Заңның 29-бабында жекелеген санаттағы адамдардың құқықтық жағдайларының ерекшелiктерiне байланысты пайда болған мемлекеттiк құпияларға қол жеткiзудiң және оларды қорғаудың өзге де әдiстерiн пайдалану мүмкiндiгiн көздемей, лауазымды адамдар мен азаматтарды мемлекеттiк құпияларға жiберудiң бiрыңғай жалпы тәртiбi белгiленген. Қалыптасқан тәжірибеге сәйкес, қылмыстық іс жүргізу нормалары емес, дәл осы бап мемлекеттік құпияларға қол жеткізе алмайтын адвокатты қылмыстық іске қатысудан шеттету үшін бірден-бір және жеткілікті құқықтық негіз болып саналады. Сондықтан анықтаушылар, тергеушілер, прокурорлар мен соттар мемлекеттік құпияларға қол жеткізу үшін адвокаттардан қылмыстық істерге қорғаушы ретінде қосылуды талап етеді.
Мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтердің құқықтық институтының болуының заңдылығы мен қажеттілігі күмән тудырмайды. «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңның 29-бабының тура мағынасына сүйене отырып, ол белгілеген тәртіп болмысының өзі, атап айтқанда, жекелеген санаттағы тұлғалардың Қазақстан Республикасының Конституциясынан туындайтын немесе тікелей заңда көзделген құқықтық жағдайының ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттік құпияларға қол жеткізудің және мемлекеттік құпияларды қорғаудың басқа әдістерін пайдалану мүмкіндігін жоққа шығармайтын жалпы ереже сипатына ие болады. Осыған байланысты 29-баптың мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерге қол жеткізу тәртібі туралы ережелері (тексеру шаралары және мемлекеттік орган немесе ұйым басшысының рұқсат беру туралы шешімі) адвокаттарға қолданылмауға тиіс. Мұндай жағдайларда мемлекеттік құпиялардың сақталуына тиісті жауапкершілік тетіктерін қолдану арқылы кепілдік беру керек.
Үкіметтің 2021 жылғы 28 қазандағы № 776 дсп қаулысымен бекітілген Құпиялылық режимін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулыққа осы нормаларға негізделген. Оған «қызметтік пайдалану үшін» деген таңбасы берілуіне байланысты адвокаттар осы Нұсқаулыққа қол жеткізе алмайды және оның нормаларын тікелей басшылыққа алу мүмкіндігінен айырылады.
Күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, ақталғанның және сотталғанның мемлекеттік құпияларға қол жеткізу мүмкіндігіне немесе жоқтығына қарамастан, адвокаттардың арасынан кез келген қорғаушыны таңдауға құқығы бар. Қазақстан Республикасының Конституциясы, адам құқықтары туралы халықаралық құқықтық актілер, заңдар мемлекеттен қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған тұлғаларға олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға барабар кепілдіктер беруді талап етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағынан әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы және қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық сатыларында адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалану құқығы туындайды.
Білікті заң көмегін алу үшін адвокатты еркін таңдау мүмкіндігі «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңда, Қылмыстық процесстік кодексінің нормаларында және халықаралық құқық нормаларында тікелей қарастырылған. Бұл мүмкіндік тікелей осы конституциялық құқықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Конституцияның 16-бабының 3-тармағына сәйкес ұсталған, қамауға алынған, қылмыс жасады деп айыпталған әрбiр адам тиiсiнше ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы. Адвокат таңдау мүмкіндігін белгілі бір уақытта мемлекеттік құпияларға қол жеткізе алатын адвокаттар тобына ғана шектеу, әрине, таңдау еркіндігін шектейді және осы конституциялық құқықты жүзеге асыруды қиындатады.
Ал Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес, білікті заң көмегін алу құқығы ешбір жағдайда шектелмейді.
Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес заң мен сот алдында барлығы тең. Жоғарыда аталған нормалар прокурорлар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің ұқсас құқықтарымен салыстырғанда адвокат құқықтарының теңдігінің конституциялық принципін бұзады, оларға қатысты мұндай шектеулер қолданылмайды.
Конституцияның 24-бабының 2-тармағына сәйкес әркiмнiң қауiпсiздiк пен гигиена талаптарына жауап беретiн еңбек жағдайларына, еңбегi үшiн ешбiр кемсiтусiз сыйақы алуға, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғауға құқығы бар. Бұл шектеулердің болуы адвокаттарды қылмыстық процестің басқа қатысушыларымен салыстырғанда олардың жұмысын ұйымдастыру мәселелері бойынша негізсіз кемсітушілікке ұшыратады және қолайсыз еңбек жағдайларын тудырады.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабының 3-тармағының б) тармақшасына сәйкес әрбір адам өзіне тағылған айыпты қарау кезінде өз таңдауы бойынша қорғаушымен хабарласуға құқылы.
Осы тармақтың d) тармақшасына сәйкес әркiмнiң өзiнiң қатысуымен сотталуға және жеке өзi немесе өз таңдауы бойынша қорғаушы арқылы қорғауға құқығы бар.
БҰҰ Қылмыстың алдын алу және құқық бұзушылармен қарым-қатынас жасау жөніндегі Сегізінші Конгресі (Гавана, Куба, 1990 жылғы 27 тамыз – 7 қыркүйек) (бұдан әрі – Адвокаттардың рөлі туралы негізгі қағидаттардың) 1-тармағына сәйкес Негізгі қағидаттар), әркімнің өз құқықтарын қорғауға және қылмыстық процестің барлық сатыларында оны қорғауға көмектесу үшін кез келген адвокатқа жүгінуге құқығы бар.
Негізгі принциптердің 5-тармағына сәйкес, үкіметтер құзырлы органдардың әрбір адамға қамауға алу немесе қамауға алу кезінде немесе қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған кезде өзі таңдаған адвокаттың көмегіне жүгіну құқығы туралы дереу хабарлауын қамтамасыз етеді.
Негізгі қағидаттардың b) тармақшасы 16-тармақ үкіметтер адвокаттардың өз клиенттерімен өз елінде және шетелде еркін жүруіне және консультация алуына кепілдік беретінін белгілейді.
Негізгі қағидаттардың 22-тармағына сәйкес, үкіметтер адвокаттар мен олардың клиенттері арасындағы кәсіби қарым-қатынастар барысындағы барлық байланыстар мен консультациялардың құпиялылығын мойындайды және қамтамасыз етеді.
Демек, айыпталушыға (күдіктіге) мемлекеттік құпияларға рұқсаты жоқ деген негіздемемен өзі таңдаған адвокатты шақырудан рұқсат бермеу, сондай-ақ айыпталушыға (күдіктіге) «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңның 29-бабының қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы нормаларының таралуына байланысты тағайындалған адвокаттардың қатарынан қорғаушы таңдауды ұсыну білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын және өз бетінше көмек алу құқығын заңсыз шектейді. Бұл конституциялық құқықтар Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-бабының 3-бөлігінің талаптарына сәйкес ешбір жағдайда шектелуі мүмкін емес.
Сотталушының қорғаушы таңдауы адвокаттың мемлекеттік құпияларға қол жеткізу мүмкіндігіне тәуелділігі де Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 23-бабында бекітілген сот ісін жүргізуде тараптардың жарыспалы және тең құқықтары қағидасына қайшы келеді.
Қылмыстық процесстік кодексінің 68-бабының 1-бөлігіне сәйкес қорғаушы ретінде адвокатты күдікті, сондай-ақ күдіктінің атынан немесе оның келісімімен өзге де адамдар шақырады.
Қылмыстық-процестік кодекстің 68-бабының 8-бөлігіне сәйкес адвокат iске қорғаушы ретiнде адвокат куәлiгiн және қорғау (өкiлдiк) туралы жазбаша хабарламаны көрсеткен кезде қатыса бастайды. Адвокаттың белгілі бір істі жүргізуге өкілеттілігін растайтын басқа құжаттарды талап етуге тыйым салынады.
Осылайша, Қылмыстық процесстік кодексі қорғаушыны қорғау үшін адвокаттан мемлекеттік құпияларға қол жеткізуді талап етуге тікелей тыйым салады.
Конституция және конституциялық заңдармен қатар Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін айқындайтын Қазақстан Республикасының Қылмыстық процесстік кодексінде сот ісін жүргізуді қылмыстық процессті жүзеге асыратын органға «адвокаттың қылмыстық процеске қатысуына рұқсат беру» мүмкіндік мүлде қарастырылмаған, тіпті мемлекеттік құпияларға рұқсат алу шарты сияқты жағдайда.
«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 46-бабының 1 және 7-тармақтарына сәйкес адвокаттың нақты істі жүргізуге өкілеттігі адвокат куәлігімен және қорғау (өкілдік) туралы жазбаша хабарламамен расталады. Осы Заңға сәйкес клиенттің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін басқа құжаттар талап етілмейді.
Материалдарында мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер бар қылмыстық істердің көпшілігін тергеу қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес ұлттық қауіпсіздік органдарына жүктеледі. Дәл сол органдар «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңның 9-бабына сәйкес мемлекеттік құпияларға рұқсат берілген тұлғаларға қатысты тексеру қызметін жүзеге асырады және сол арқылы оны беру туралы шешімді де іс жүзінде алдын ала анықтайды. Мұндай жағдайларда адвокат қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын органдарға объективті түрде тәуелді болады, бұл қорғау мен айыптауды тең емес жағдайға қояды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағына сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең жоғары құндылық болып табылады. Адам құқықтары мен бостандықтары заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды (Конституцияның 12-бабының 2-тармағы).
Осы конституциялық ережелерге сүйене отырып, заң шығарушы мемлекеттік құпияларды қорғаудың құралдары мен әдістерін айқындау кезінде белгілі бір құқық қолдану жағдайында адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын пропорционалды емес шектеу мүмкіндігін жоққа шығаратындарды ғана қолдануға тиіс. Қылмыстық iс жүргiзу шеңберiнде мұндай құралдар, атап айтқанда, жабық сот отырысын өткiзу, процеске қатысушыларға қылмыстық процеске байланысты оларға белгiлi болған мемлекеттiк құпияларды жария етпеу туралы ескерту және оларды ашылған жағдайда қылмыстық жауапкершілікке тартылу болуы мүмкiн.
Қылмыстық процестік кодексінің 47-бабының 1-бөлігіне сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында алынған, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын ақпаратты қорғау мақсатында Қылмыстық процестік кодексінде және өзге де заңнамада көзделген шаралар қолданылады.
Осы баптың 3-бөлігіне сәйкес қылмыстық процеске қатысушыларды мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерге жіберу тәртібі заңмен айқындалады.
Осы баптың 9-бөлігіне сәйкес мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді қамтитын іс жүргізу құжаттарының көшірмелері қылмыстық процеске қатысушыларға тапсыруға жататын олармен танысқаннан кейін істе сақталады және сот отырысы кезінде қылмыстық процеске қатысушыларға беріледі.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде мемлекеттік құпияның сақталуы адвокаттың кәсіптік құпияны сақтау (9, 37-баптар), өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруда (34-баптың 1) тармақшасы) адалдық таныту міндетін қарастыратын «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңының нормаларымен де қамтамасыз етіледі.
Заң шығарушы қылмыстық iс жүргiзуде мемлекеттiк құпияларды қорғаудың өзге де тәсiлдерiн белгiлеуге құқылы, олар қылмыстық-процессуалдық сипатта болуы және қорғалатын құпиялардың маңыздылығына да, қылмыстық процеске тиiстi қатысушылардың құқықтық жағдайына да сәйкес келуге тиiс.
Материалдарында мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер бар қылмыстық істер бойынша күдіктінің (айыпталушының) қорғаушыларды тек мемлекеттік құпияларға рұқсаты бар адвокаттар қатарынан шақыру (таңдау) туралы талап етуінің заңсыздығы әділ қылмыстық сот ісін жүргізудің конституциялық және халықаралық құқықтық принциптері – күдіктінің (айыпталушының) қорғану құқығын (білікті заң көмегін алу құқығын), сондай-ақ сот ісін жүргізуде тараптардың бәсекеге қабілеттілігі мен теңдігін қамтамасыз ету талаптарды орындау қажеттілігімен негізделеді.
«Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңның 29-бабында адвокаттың өзіне сеніп тапсырылған, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді жария етпеу жөнінде мемлекет алдында жазбаша міндеттер қабылдауы; осы Заңның 32-бабына сәйкес өз құқықтарын ішінара, уақытша шектеуге келісім беру; уәкілетті органдардың оларға қатысты тексеру іс-шараларын жүргізуге жазбаша келісімін көздейді.
Бұл талаптар, кейбір ерекшеліктерді алмағанда, адвокаттық қызмет туралы заң талаптарына, атап айтқанда, адвокат құпиясын жария етпеуге қойылатын талаптарға ұқсас.
Сонымен бірге, Қылмыстық процесстік кодексінің 1-бабында белгіленген қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібі барлық қылмыстық істер және барлық соттар, прокуратура, алдын ала тергеу және анықтау үшін бірыңғай және міндетті болып табылады және, кез келген басқа заңмен емес, дәл осы Кодекспен нақты айқындалады. Демек, адвокаттың қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысу тәртібі, оның ішінде мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерге қатысты істер бойынша да Қылмыстық процесстік кодексімен белгіленуі тиіс, онда адвокаттың қандай да бір алдын ала тексеру жүргізуге қойылатын талаптар мен мұндай істерге қатысуға арнайы рұқсаттар қамтылмаған.
Осыған байланысты, адвокаттың тиісті қылмыстық іске қатысу мерзіміне тиісті шектеулер белгілей отырып, сондай-ақ адвокаттың Заңның 31-бабында көзделген негіздер бойынша адвокаттың мемлекеттік құпияларға қол жеткізуін тоқтату мүмкіндігі мен, құпияның барлық деңгейдегі мемлекеттік құпияларына адвокаттың қолжетімділігі презумпциясын басшылыққа алу қажет.
Бұл ретте адвокат қатысатын әрбір нақты іс бойынша мемлекеттік құпияларды қамтитын мәліметтерді жария етпеу туралы келісім жасаумен шектелу жеткілікті.
4. Шетелдік тәжірибе
1) Бұл мәселеде Ресей Федерациясының тәжірибесі айқын. Онда мемлекеттік құпияларға қол жеткізу тәртібі туралы мәселе алғаш рет 1993 жылғы 21 шілдедегі «Мемлекеттік құпиялар туралы» заңда заңнамалық деңгейде шешілді.
Алайда, осы Заңның қабылдануы адвокаттардың мемлекеттік құпияларға қатысты қылмыстық процеске қорғаушылар ретінде қатысу мүмкіндігі туралы мәселені шешуге әсер еткен жоқ, себебі олардың мемлекеттік құпияларға арнайы рұқсаты жоқ.
Бірқатар азаматтардың шағымдарын қарау нәтижесінде 1996 жылғы 27 наурызда Ресей Федерациясының Конституциялық соты Ресей Федерациясы «Мемлекеттік құпиялар туралы» 1993 жылғы 21 шілдедегі Заңының 1 және 21-баптарының конституцияға сәйкестігін тексеру ісі бойынша № 8-П қаулысын шығарды. Сол арқылы Ресей Федерациясының «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңның 21-бабының ережелерін Конституциясына тура мағынасында сәйкес деп таныды, бірақ бұл ережелердің қылмыстық процеске қорғаушы ретінде қатысатын адвокаттарға таралуы және оларды мемлекеттік құпияға қол жеткізудің болмауына байланысты іске қатысудан шеттету Конституцияның 48 және 123-баптарына (3-бөлігі) сәйкес келмейтінін анықтады.
Конституциялық Соттың аталған шешімін орындау үшін Ресей Федерациясының «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңы 1997 жылғы 6 қазандағы Федералдық заңмен қабылданған «Мемлекеттік құпияларға қол жеткізудің ерекше тәртібінің» 21.1-бабы - жаңа нормамен толықтырылды. Оған сәйкес:
«Өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде Федерация Кеңесінің мүшелеріне, Мемлекеттік Думаның депутаттарына, судьяларға, сондай-ақ мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтерге қатысты істер бойынша қылмыстық процеске қорғаушылар ретінде қатысатын адвокаттарға аталған Заңның 21-бабында көзделген тексеру шараларын жүргізбестен мемлекеттік құпияны құрайтын ақпарат алуға рұқсат беріледі.
Бұл адамдарға өз өкiлеттiктерiн жүзеге асыруға байланысты өздерiне белгiлi болған мемлекеттiк құпияларды жария етпеу туралы және ол жария болған жағдайда оларды жауапқа тарту туралы ескертiледi, бұл туралы олардан тиiстi қолхат алу қажет.
Мұндай жағдайларда мемлекеттік құпиялардың сақталуына федералдық заңмен осы адамдардың жауапкершілігін белгілеу арқылы кепілдік беріледі.
Ресей Федерациясының Қылмыстық-процестік кодексінің 49-бабының 5-бөлігіне сәйкес, «егер қорғаушы материалдарында мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтер бар қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысса және тиісті рұқсаты болмаған жағдайда, бұл ақпаратты жария етпеу туралы келісімге қол қоюға міндетті».
2) «Адвокаттың кәсіби этикасының қағидалары туралы» Франция Заңының 5-бабына сәйкес адвокат анықтау және алдын ала тергеу деректерін құпия сақтайды, сондай-ақ тергеу барысына әсер ететін құжаттарды, материалдарды және хаттарды немесе іс бойынша мәліметтерді, істегі ақпаратты, қорғау құқығын жүзеге асыру қажеттілігін талап етілетін жағдайлардан тыс, ешкімге бермей жариялаудан бас тартады. Адвокат өз қорғауындағы адамдарға немесе үшінші тұлғаларға құжаттардың көшірмелерін және сот ісінің өзге де материалдарын Қылмыстық процесстік кодексінің 114-бабында көзделген тәртіппен және жағдайларда ғана беруге құқылы.
Осы өтініште келтірілген заңды ұстанымдарды Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына шағым жасауда пайдалануға болады деп есептейміз.
«Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» Конституциялық заңның 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің міндеттері адамның бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ілгерілетугі ықпал ету болып табылады.
Аталмыш Конституциялық заңның 7-бабының 15) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасының заңнамасы нормативтік құқықтық актілердің сәйкестігі туралы мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінеді.
Өкінішке орай, азаматтық құқықтар мен бостандықтарды дамытуға және негізсіз шектеулерді алып тастауға бағытталған адвокат қоғамдастығының ұсыныстары мемлекеттік органдар тарапынан әрдайым қолдау таба бермейді, ал осы үндеуде сипатталған шектеулер бойынша мемлекеттік органдар ведомстволық мүдделерге басымдық беру үшін тым ымырасыз позицияны ұстанады. Осыған байланысты бұл саладағы өзгерістер туралы адвокатураның ұсыныстары заң шығарушы және атқарушы билік органдарынан қолдау таппай отыр.
Сондықтан мәселені шешу үшін оның маңыздылығын және туындайтын қиындықтарды ескере отырып, біз азаматтық қоғамның екі маңызды институтының – Адвокатура мен Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің күш-жігерін біріктіруді қажет және маңызды деп санаймыз.
Қазақстан Республикасының адвокаттары осы өтінішті беру және қарау кезінде Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері ретінде әрекет етуге дайын.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде
Сізден:
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және азамат құқықтар мен бостандықтарды көздейтін Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-баптың 3-тармағына, 14-баптың 1-тармағына, 16-бабының 3-тармағына, 24-бабының 2-тармағына және 39-бабының 3-тармағына сот процесiне қатысатын адвокаттарға тиісті бөлігі және олардың мемлекеттiк құпияларға қол жеткiзбеуiне байланысты адвокаттарды iске қатысудан шеттету бөлігінде сәйкес келмейді деп келесі нормативтік құқықтық актілерді:
1) Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 15 наурыздағы № 349-1 «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңының 29-бабын;
2) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 28 қазандағы № 776 қаулысымен бекітілген Құпиялылық режимін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулығын тану туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінуіңізді сұраймыз.
Республикалық А. Бикебаев
адвокаттар алқасы
Төрағасы
