РАА-ның Қылмыстық-процестік кодексінің 314-бабы 2-бөлігі және 3-бөлігінің 2-ші абзацының ҚР Конституциясына сәйкестігі мәселесі бойынша ҰСТАНЫМЫ

БЕКІТІЛГЕН
Республикалық адвокатттар алқасының
Ғылыми-консультативтік кеңесінің
шешімімен
2024 жылғы 15 шілде

Республикалық адвокаттар алқасының Қылмыстық-процестік кодексінің 314-бабы 2-бөлігі және 3-бөлігінің екінші абзацының Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі мәселесі бойынша
ҰСТАНЫМЫ   

1. Мәселенің сипаттамасы

ҚР азаматы Абишев С. Н. (бұдан әрі – арызданушы) Қылмыстық-процестік кодексінің 314-бабы 2-бөлігі және 3-бөлігінің екінші абзацының Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігін қарау туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінді. 

2. Өтініш берушінің құқықтарының болжамды бұзылуының сипаты

Өтініш субъектісі пікірінше, нақты қылмыстық іс бойынша аумақтық соттылықты айқындау мәселелерін реттейтін заңнамалық актілердің жекелеген нормаларын дұрыс түсіндірмеу және қолдану салдарынан туындаған қайшылықтар көрінеді, қылмыстық істердің қаралатын санатының соттылығын айқындау қағидаларында бар түсініксіздіктер мен өз қалауын қолдану мүмкіндігі жойылуға тиіс.

3. Адвокатураның ұстанымы және оның негіздемесі

Жоғарыда көрсетілген ережелердің Конституцияға сәйкестігі туралы мәселені қарау кезінде Республикалық адвокаттар алқасы мыналарды негізге алады.

Конституция ешбір жағдайда шектеуге жатпайтын әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғау құқығына кепілдік береді (13-баптың 2-тармағы, 39-баптың 3-тармағы).

Сот құқығын бірдей түсіну азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде де бар (14-баптың 1-тармағы).

Конституцияда сот ісін жүргізу қағидаты белгіленген, оған сәйкес ешкімнің келісімінсіз ол үшін заңда көзделген соттылығы өзгертілмейді (Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасы).

Адамның өз ісін сотта қарау құқығын тану, оның соттылығына заңмен жатқызылған, сот қорғауына құқықтың кепілдіктерінің бірі және сот төрелігіне кедергісіз қол жеткізу, әрқайсысының заң мен сот алдындағы теңдігінің көріністерінің бірі болып табылады.

Сот төрелігінің қолжетімділік қағидатын сақтай отырып, аумақтық және көліктік қолжетімділікті, бейнеконференцбайланысты (бұдан әрі - БКБ) пайдаланудың техникалық мүмкіндігін, сот шығындарын және т. б. ескеру қажет.

Қазақстан Республикасының Конституциясы соттылықты айқындау қағидаларын белгілемей, оларды заң шығарушының құзыретіне жатқызады.

Қылмыстық сот ісін жүргізуде соттылық мәселелері ҚПК-мен реттеледі.

Қылмыстық істің соттылығын нормативтік реттеудің мақсаты қылмыстық істі мәні бойынша қарау үшін Құзыретті сотты айқындау болып табылады.

Яғни, қылмыстық істерді соттар арасында бөлу, олар бірінші сатыдағы соттар ретінде әрекет еткенде, соттылық сияқты институт арқылы жүзеге асырылады.

ҚПК-нің 314 - бабының 1-бөлігінде көзделген жалпы ереже бойынша қылмыстық іс қылмыс жасалған жер бойынша сотта қаралуға тиіс, ол қылмыс белгілері бар, оның жолын кескен немесе аяқталған іс-әрекет жасалған жер деп танылады. Бұл тәсілдің жалпы ереже түріндегі негізділігі күмән тудырмайды.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі «Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағын , 14-бабының 1-тармағын , 77-бабының 3-тармағының 3) тармақшасын , 79-бабының 1-тармағын және 83-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 қаулысында «істердің әртүрлі санаттары үшін соттылықты процестік заңмен айқындау, істердің өзіндік ерекшелігін, күрделілігін, қоғамдық маңыздылығын, оларды тез және тиімді шешуді қамтамасыз ету қажеттілігін ескереді» деп түсіндірді

«Маңғыстау облыстық сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 292-бабы алтыншы бөлігін конституциялық емес деп тану туралы ұсынуы туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999 жылғы 5 мамырдағы № 8/2 қаулысында «Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасы істердің соттылығы туралы қағидалардың болуын болжайды. Соттардың әртүрлі деңгейлерінің құзыреті тек заңмен олардың қарауына жатқызылған істер шеңберімен анықталады» делінген. Бұл ретте елдің сот жүйесінің барлық буындарында істерді қараудың процесуалдық тәртібі барлық сотталушыларға қатысты бірыңғай және міндетті болып табылады және адамдардың бір тобы үшін қандай да бір артықшылықтар туғызбайды, сондай-ақ өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға біреудің құқығына қысым жасамайды.

ҚПК-нің 305-бабының 1-бөлігінен көрініп тұрғандай, осы Кодекстің 304-бабында көзделген әрекеттер жасалған соң прокурор айыптау актісімен бірге қылмыстық iстi соттылығы бойынша сотқа жібереді.

Демек, іс материалдарының аумақтық соттылығын анықтау кезінде сотты таңдауды бастапқыда қылмыстық істі сотқа жіберетін прокурор жүргізеді, ал бірінші сатыдағы қылмыстық істі қай сот қарайтыны туралы түпкілікті шешімді сот отырысын тағайындау туралы мәселені шешетін судья қабылдайды. Жоғары тұрған сот процеске қатысушылар бірінші сатыдағы судьяның шешіміне шағымданған жағдайда да осы мәселені шешуге қатысады.

Осылайша, судья бас сот талқылауында шешілетін мәселелерді, оның ішінде сотталушының кінәсінің дәлелденгені туралы мәселелерді талқылауға кірмей, ҚПК-нің 314-бабы 2-бөлігі мен 3-бөлігі екінші абзацының талаптарына байланысты аумақтық соттылық туралы мәселені шешу кезінде айыптау актісінде көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылық жасалған жерге қатысты мән-жайларды ғана назарға алады.

ҚПК-нің 314-бабының алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 2024 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданыста болған жоғарыда көрсетілген нормаларына сәйкес, егер қылмыстық құқық бұзушылық бір соттың қызмет орнында басталса, ал екінші соттың қызмет орнында аяқталса, іс тергеу аяқталған жер бойынша сотқа қаралады. Тергеудің аяқталу орны айыптау актісін жасау немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін істі сотқа жіберу туралы қаулы шығару орны болып табылады.

Тергеу аяқталғаннан кейін қылмыстық істер тергеу жүргізген құқық қорғау органының орналасқан жері бойынша сотқа жіберіледі.

Қарастырылып отырған жағдайда қылмыстық істердің аумақтық соттылығы аумақтық тергеумен тығыз байланысты. Ол сондай-ақ қылмыс жасалған жерді және заңда көрсетілген басқа жағдайларды ескере отырып анықталады.

Қаралып отырған өтініш бойынша өтініш субъектісіне қатысты қылмыстық іс тергеу аяқталған жер бойынша сотқа жіберілді.

«Соттардың келіп түскен қылмыстық іс бойынша қылмыстық-процестік заңнамасының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2017 жылғы 8 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысының 10-тармағының талаптарына сәйкес, ҚПК-нің 320-бабы 1) тармағының талаптарына сәйкес сот отырысын тағайындау мүмкіндігі туралы мәселені шешкен кезде судья келіп түскен қылмыстық істің осы сотқа соттылығын анықтауы тиіс. Егер іс осы соттың қарауына жатпаса, онда судья алдын ала тыңдауда ҚПК-нің 316-бабының 1-бөлігінің және 321-бабының 1-бөлігінің талаптарына сәйкес істі өзі қаралатын сотқа жіберу туралы қаулы шығарады.

Сондықтан заң шығарушы аумақтық тергеу мен соттылықты анықтау тәртібін реттейтін қылмыстық-процестік нормаларын процестік экономия қағидаты бойынша құрастырады және дұрыс және тиімді қылмыстық-процестік қызметі үшін қажетті және жеткілікті процестік құралдарды ұтымды пайдалануға бағытталған.

Осылайша, қылмыстық процесте аумақтық соттылық ережелерін белгілей отырып, заң шығарушы айыпталушыны қоса алғанда, тараптарға сот төрелігінің қолжетімділігін қамтамасыз ету қажеттілігінен ғана емес, сонымен бірге істі қараудың жан-жақтылығына, толықтығына және объективтілігіне кепілдік беру үшін қоғамдық мүдделерден де туындады.

Осылайша, Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасында, сондай-ақ ҚПК-нің 314-бабының 1-бөлігінде регламенттелген қылмыстық істі сол сотта және ол соттылығына заңмен жатқызылған судьяның қарауына жүгіну субъектісінің конституциялық құқығы бұзылған жоқ.

4. Республикалық адвокаттар алқасының қорытындылары мен ұсыныстары

Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 314-бабы 2-бөлігі және 3-бөлігінің екінші абзацы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді.