Азаматтық-процестік Кодексінің 434 баб. 2 бөліг. 3)тармақ. ҚР Конституциясына сәйкестігі бойынша РАА ҰСТАНЫМЫ

2024 жылғы 04 наурыздағы
Республикалық адвокаттар алқасы
Ғылыми-консультативтік кеңесінің
шешімімен
БЕКІТІЛГЕН

Азаматтық процестік кодексінің 434 бабының 2 бөлігінің 3)  тармақшасының Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі бойынша Республикалық адвокаттар алқасының

ҰСТАНЫМЫ

1. Мәселенің сипаттамасы

Конституциялық іс жүргізуге азамат Қ. (бұдан әрі – өтініш субъектісі) Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) 434 – бабы 2 – бөлігі 3) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі-Конституция) сәйкестігін қарау туралы өтініш (бұдан әрі - өтініш) қабылданды. "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Конституциялық Заңның 24 және 49 – баптарына сәйкес материалдарды зерттеудің толықтығын қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты өтініш нысанасы бойынша ұстанымын білдіру үшін көрсетілген іс жүргізу бойынша материалдарды Республикалық адвокаттар алқасына (бұдан әрі-РАА) жіберді.

2. Өтініш берушінің құқықтарының болжамды бұзылуының сипаты

Өтініш субъектісі Қарағанды облысының Абай аудандық сотында Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131-бабының 2-бөлігі бойынша қорлау фактісі бойынша жеке айыптау тәртібімен оның өтініші бойынша қылмыстық іс қаралғанын көрсетеді. 2022 жылғы 14 қазандағы қылмыстық үкіммен айыпталушы ақталды. Қарағанды облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі апелляциялық алқасының 2022 жылғы 21 қарашадағы іс бойынша қаулысымен жеке айыптаушының апелляциялық шағымы қанағаттандырусыз қалдырылды.

Осыдан кейін ақталушы қылмыстық іс шеңберінде апелляциялық қарау сатысында қорғауға қатысқаны үшін өкілдің көмегіне ақы төлеуге жұмсалған шығыстарды өтініш субъектісінен 50 000 теңге мөлшерінде өндіріп алу туралы сотқа азаматтық талап арызбен жүгінді. Абай аудандық сотының 2023 жылғы 26 сәуірдегі шешімімен талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды.

Қарағанды облыстық сотының 2023 жылғы 25 шілдедегі Қаулысымен Абай аудандық сотының 2023 жылғы 26 сәуірдегі шешімі жойылды, іс бойынша жаңа шешім қабылданды, талап қанағаттандырылды. Өтініш субъектісінен ақталғанның пайдасына 50 000 теңге мөлшерінде жеке айыптау қылмыстық ісінің шеңберінде өкілге ақы төлеуге жұмсалған шығыстар түріндегі залалдар өндірілді.

Облыстық соттың қаулысымен келіспей, өтініш субъектісі кассациялық сатыға жүгінді.

2023 жылғы 25 тамызда Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі сот алқасының судьясы өтініш субъектісіне АПК-нің 434-бабы 2-бөлігінің 3) тармақшасына сәйкес талап қою сомасы 2 000 АЕК-тен кем болған кезде өтінішті қарауға қабылдаудың іс жүргізу мүмкіндігі жоқ екенін түсіндірді.

2023 жылғы 15 қарашада өтініш субъектісіне істі қарау барысында соттар жол берген заңнама талаптарын елеулі бұзушылықтардың болмауына, Жоғарғы Сот Төрағасының АПК-нің 438-бабының 6-бөлігінде көзделген ұсынымды енгізуі үшін негіздердің болмауына байланысты қаралмайтыны туралы Жоғарғы Сот судьясының қолы қойылған хат жолданды.

Өтініш субъектісі қаулының нәтижелі бөлігінде апелляциялық сот азаматтардың конституциялық құқығын тікелей бұзды, Конституцияның 13, 76-баптарында көзделген толыққанды сот қорғауына азаматтарды тікелей кемсітуге жол берілді деп есептейді". АПК-нің 434-бабы 2-бөлігінің 3) тармақшасы конституциялық емес деп танылуға тиіс деп талап етеді.

Өтініш субъектісі егер кейбір азаматтар үшін 50 000 теңге шамалы сома болып табылса, онда ол үшін зейнеткер және мүгедек ретінде бұл қомақты ақша екенін айтады. Сот тарапынан азаматтарға қатысты соттарда азаматтық құқықтарды қорғау кезінде ешқандай кемсітушілік болмауы тиіс.

Бұдан басқа, өтініш субъектісі апелляциялық сатыдағы соттың аталған қаулысын және Жоғарғы Сот судьяларының жауаптарын конституциялық емес деп тануды сұрайды.

3. Адвокатураның ұстанымы және оның негіздемесі

Конституцияның 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.

Бұл мемлекет адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жариялап қана қоймай, барлық қажетті жағдайларды жасай отырып, олардың қамтамасыз етілуіне кепілдік береді дегенді білдіреді.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағында бекітілген сот арқылы қорғалу құқығы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың негізгі кепілі болып табылады. Бұл құқық абсолютті және иеліктен шығарылмайтын болып табылады ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс (Негізгі Заңның 39-бабының 3-тармағы).

Конституцияның 14-бабына сәйкес Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

Бұл ережелер жалпыға бірдей танылған халықаралық актілердің ережелерімен сәйкес келеді.

1948 жылғы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 217а (III) қарарында қабылданған адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 7-бабында "барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай айырмашылықсыз заңды тең қорғауға құқылы. Барлық адамдар осы декларацияны бұзатын қандай да бір кемсітушіліктен және осындай кемсітушілікке қандай да бір түрткі болудан бірдей қорғауға құқылы".

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200а (ХХІ) қарарымен қабылданған және Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы Заңымен ратификацияланған азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде мемлекеттердің әрбір адамның сот арқылы қорғалу құқығына, әрқайсысының сот алдындағы теңдігі және заң негізінде құрылған тәуелсіз және бейтарап сот оның ісін құзыретті адамдардың әділ және жария талқылауына кепілдіктер белгілеуіне бағытталған нормалар қамтылады. Сонымен қатар, ол: "барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай кемсітусіз заңды тең қорғауға құқылы. Осыған байланысты кез-келген кемсітушілікке заңмен тыйым салынуы керек және Заң барлық адамдарға қандай да бір негізде, нәсіліне, түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік жағдайына, туылуына байланысты кемсітушілікке қарсы тең және тиімді қорғауға кепілдік беруі керек. (2-баптың 3-тармағы, 14-баптың 1-тармағы және 26-бап).

Конституцияның 13 және 14-баптарында баяндалған нормалардың мазмұны бірнеше рет Конституциялық Кеңестің ресми түсіндірмесінің мәні болды. Осылайша, Конституциялық Кеңес "әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға құқығы бар" конституциялық қағидаты кез келген адам мен азаматтың бұзылған құқықтар мен бостандықтарды қорғау және қалпына келтіру үшін сотқа жүгіну құқығын білдіретінін түсіндірді. Бұл құқықты іске асыру заңда белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады. Барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі жеке тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, мемлекеттің осы құқықтарды тең қорғауын білдіреді (1999 жылғы 29 наурыздағы №7/2, 2003 жылғы 26 маусымдағы №9 нормативтік қаулылар және басқалар).

Аталған қағидаттар "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында дамыды және іске асырылды, атап айтқанда, 1-баптың 2-тармағында мыналар көзделген:

- әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепiлдiк берiледi;

- ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды.

Сот арқылы қорғалу құқығының маңызды элементі сот төрелігіне қол жеткізу болып табылады – адамға ешқандай негізсіз кедергілерсіз сотқа жүгінудің нақты мүмкіндігіне кепілдік беретін құқықтық мемлекеттің іргелі қағидасы.

Осылайша, Конституцияда қабылданатын және қолданылып жүрген заңдардың негізгі мазмұны мен басқа да құқықтар мен бостандықтармен қатар, әрқайсысының сот арқылы қорғалу құқығын, заң мен сот алдында барлығының теңдігін және кез келген мән-жайлар бойынша, оның ішінде мүліктік кемсітушілікке жол бермеуді жүзеге асыру тетіктері мен кепілдіктерін қамтамасыз етуге бағытталуы айқындалған. Бұл ұстаным Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2023 жылғы 22 ақпандағы № 3 нормативтік қаулысында тікелей көрсетілген.

АПК конституциялық кепілдіктерді дамытуда азаматтық процестің қағидаттары ретінде әрқайсысының өз құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта қорғау құқығын таниды (8-бап); Заң мен сот алдында барлығының теңдігі негізінде сот төрелігін жүзеге асыру (13-бап).

Әртүрлі деңгейдегі соттардың құзыреті заңмен олардың қарауына жатқызылған істер шеңберімен айқындалады, ал бұл жағдайда процестік тәртіп барлық сотталушыларға қатысты бірыңғай және міндетті болып табылады және адамдардың бір тобы үшін қандай да бір артықшылықтар туғызбауға, сондай-ақ өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға ешкімнің құқығына нұқсан келтірмеуге тиіс (Конституциялық заңның нормативтік қаулысы). 1999 жылғы 5 мамырдағы № 8/2).

Конституциялық Сот 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НП нормативтік қаулысында "әрбір адамның өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға Конституциямен кепілдік берілген құқығы апелляциялық тәртіппен заңды күшіне енбеген сот актілерін қайта қарау шеңберінде істі мәні бойынша қайта қарау мүмкіндігімен бірінші сатыдағы сотта әділ талқылау үшін мемлекеттің жағдай жасауын көздейді" деп атап өтті.

Жергілікті соттардың қызметін тиісінше ұйымдастыру кезінде кассациялық тәртіппен заңды күшіне енген сот актісін өзгерту ерекше жағдайларда жүзеге асырылуға тиіс. Осы негізге байланысты оны қайта қарау құқықтық мемлекеттің негізінде жатқан құқықтық сенімділік пен әділеттілікті қамтамасыз етуі керек".

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НП нормативтік қаулысының 3-тармағында: "Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында барлығының теңдігі қабылданатын заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейтінін білдіреді.

Тең жағдайларда құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс. Конституциялық-құқықтық мақсаттарды көздемейтін адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу шегі туралы мәселеге өзге көзқарас Конституцияның 39-бабына қайшы келеді".

Конституциялық Сот 2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулысында адам құқықтары мен бостандықтарының кез келген заңнамалық шектеулері заңды түрде негізделген мақсаттарға сәйкес келуі және әділеттілік, пропорционалдылық және сәйкестік талаптарына жауап беруі тиіс екенін көрсетті.

Көрсетілген конституциялық қағидатты іске асыру материалдық және іс жүргізу нормаларының бірлігі негізінде бұзылған құқықтар мен бостандықтарды қорғау, сондай-ақ қалпына келтіру тәсілдеріндегі теңдікті алдын ала айқындайды (Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НП нормативтік қаулысы).

ҚР Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 15 қаңтардағы № 1 "Сот төрелігіне қол жеткізу құқығы және ҚР Жоғарғы Сотының Сот актілерін қайта қарау жөніндегі өкілеттіктері туралы" нормативтік қаулысының 3-тармағында егер әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғау құқығы іс-әрекеттер мен шешімдерге сотқа шағымдану құқығын да қамтитыны туралы бір-біріне қайшы ережелер қамтылады, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруге (бұзуға) әкеп соқтырған немесе әкеп соқтыруы мүмкін, бірақ заңды күшіне енген шешімге шағым берудің өзі оны міндетті түрде қайта қарауға әкеп соқпайды, өйткені бұл құқық заңда белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады.

Сондай-ақ, осы нормативтік қаулының 4-тармағына назар аудару қажет, онда көрсетілген конституциялық өкілеттіктерді іске асыра отырып, Жоғарғы Сот сот практикасы мәселелерін түсіндіретін нормативтік қаулыларды Жоғарғы Соттың қабылдауы арқылы ғана емес, сонымен қатар төменгі тұрған соттардың сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау нәтижесінде сот ісін жүргізу кезінде Заңның біркелкі түсіндірілуін және қолданылуын қамтамасыз етеді. Бұл ретте Жоғарғы Соттың сот актілерін қайта қарау жөніндегі олардың заңдылығын, негізділігі мен әділдігін қамтамасыз етуге бағытталған қызметі сот практикасын қалыптастыру үшін айқындаушы мәнге ие.

Егер сот актілерін қайта қарау айқындаушы мәнге ие болса және нормативтік қаулының 5-тармағында бұдан әрі көрсетілгендей сот практикасының құқығының үстемдігі мен біркелкілігін қамтамасыз ету мақсатында Сот актісінің құқықтық күшін кассациялық тәртіппен еңсеру айрықша, яғни ерекше негіздермен шектелген сипатқа ие болса, онда 2-бөлімнің 3) тармақшасының эксклюзивтілігі неде көрінетіні түсініксіз болып қалады деп қисынды болжауға болады АПК-нің 434-бабы, ол тек талап қою сомасымен қайта қарау мүмкіндігін шектейді.

Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі күші жойылған Азаматтық процестік кодексінің 384-бабының 3-бөлігіне назар аударған жөн, ол бұрын ұқсас норманы көздеді, онда жеке тұлғалардың мүліктік мүдделеріне байланысты талап қою сомасы 5 000 мың АЕК-тен кем болған кезде және заңды тұлғалар талап қою сомасы 20 000 АЕК-тен кем болған кезде заңды күшіне енген шешімдер, ұйғарымдар (қаулылар) Жоғарғы Соттың қадағалау алқасында қайта қарауға жатпады.

Көріп отырғаныңыздай, азаматтар үшін шектеу мөлшері едәуір көп болды.

2010 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілген Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 10 желтоқсандағы Заңымен бұл шектеу жойылды және қадағалау тәртібімен қайта қарау даудың сомасына қарамастан мүмкін болды.

Бұл шектеу қолданыстағы АПК қабылдаумен қайтадан енгізілді.

Заңнаманың өзгеру тарихынан көріп отырғанымыздай, азаматтар үшін 2 000 АЕК және заңды тұлғалар үшін 30 000 АЕК мөлшеріндегі талап қою сомасының мөлшерін таңдау толығымен ерікті және негізсіз болып табылады.

Мүліктік шектеудің болуы мүліктік емес сипаттағы талаптармен салыстырғанда әділетсіз болып көрінеді, олар кассациялық тәртіппен кедергісіз қаралуға жатады, дегенмен кейбір мүліктік емес талаптар өзінің сипаты бойынша көрсетілген сүзгіден өтпейтін мүліктік талаптармен салыстыруға келмейді. Бұл сондай-ақ мүліктік цензураны таңдау жасанды және негізсіз екенін көрсетеді.

Іс жүзінде сот дауларының тараптары Жоғарғы Сотта істі қайта қарау мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында осы шектеуді айналып өту жолдарын іздеуге мәжбүр, ол үшін мыналар қолданылады:

- мүліктік талаптармен қатар қосымша мүліктік емес талаптардың мәлімдемесі;

- талап қою бағасын шектеу шегінен жоғары көтеру.

Сонымен бірге, Жоғарғы Сотта істі қайта қарауға мүдделі емес тарап сот актілерінің кассацияда қайта қаралуына жол бермейтін талап-арыздарды неғұрлым кішілеріне бөлуді пайдалана алады.

Осылайша, тең жағдайларда азаматтық-құқықтық даулар субъектілері тең құқықтық жағдайда болмайды. Даулы нормада белгіленген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге көзқарас конституциялық-құқықтық мақсаттарды көздемейді және оларға қайшы келеді.

Даулы нормада қолданылатын адам құқықтары мен бостандықтарының заңнамалық шектеулері заңды негізделген мақсаттарға барабар болып табылмайды және әділеттілік, пропорционалдылық және сәйкестік талаптарына жауап бермейді.

Мүліктік цензураға байланысты процестік нормаларының бірлігін бұзу азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ қалпына келтіру тәсілдерінде теңсіздік тудырады.

Сондай-ақ, даулы норма АПК мәтінінде еш жерде қолданылмайтын "талап қою сомасы" тұжырымдамасын қолданатынына назар аудару керек. АПК-нің 104-бабы "талап қою бағасы" ұғымын пайдаланады, ол міндетті түрде өндіріп алуға ұсынылған сома болып табылмайды, сондай-ақ мүліктің нарықтық құнымен немесе белгілі бір кезеңдегі төлемдер жиынтығымен анықталуы мүмкін.

Мұндай тұжырымдаманы қолдану адамға кассациялық сатыдағы сотта қорғауға мүмкіндік беретін соманың нақты мөлшерін анықтауда қосымша құқықтық белгісіздік пен түсініксіз түсінік тудырады.

Сондай-ақ  "талап қою сомасы" талап қою талаптарының барлық көлемін немесе өтініш беруші даулаған соманың мөлшерін ғана қамтитыны түсініксіз.

Көрсетілген дәлсіздіктер кассациялық өтініш беруге кедергі келтіретін нақты шекті анықтауда қиындықтар туғызады.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағымен және 14-бабының 1-тармағымен бірге 76-баптың 1-тармағын осындай конституциялық-құқықтық түсінуді ескере отырып, талап қою бағасының мөлшеріне қарамастан, адамдардың кассациялық сатыға қол жеткізу құқығын іске асыру тәртібін жетілдіру мақсатында АПК-нің даулы нормаларына және Жоғарғы Соттың көрсетілген нормативтік қаулысына өзгерістер енгізу қажет.

Өтініш субъектісінің өтінішінде көрсетілген сот актілерінің Конституцияға сәйкестігін қарау мүмкін емес болып табылады.

4. Республикалық адвокаттар алқасының қорытындысы және ұсыныстары

1. Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің 434-бабының екінші бөлігі 3) тармағы ережелері Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 1, 2-тармақтарына, 14-бабының 1, 2-тармағына, 39-бабының 3-тармағына, 76-бабының 2-тармағына қайшы келеді

2. Республикалық адвокаттар алқасы "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 64-бабының 4-тармағына сәйкес көрсетілген өтініш бойынша шешім қабылданғаннан кейін Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына және басқа да мемлекеттік органдарға АПК-нің 434-бабының екінші бөлігінің 3) тармақшасын алып тастау қажеттігі туралы, сондай-ақ "Сот төрелігіне қол жеткізу құқығы және сот актілерін қайта қарау жөніндегі ҚР Жоғарғы сотының өкілеттіктері туралы" ҚР Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 15 қаңтардағы № 1 Нормативтік қаулысын осы түзетуге сәйкестендіру туарлы ұсыным жіберу қажет деп санайды.