БИКЕБАЕВ А.Ж. «АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНДАҒЫ АДВОКАТТЫҢ РӨЛІ»

Мемлекеттік айыптаушылардың II форумы:
«Алқабилерді қатысуымен соттағы мемлекеттік айыптауды қолдаудың өзекті мәселелері»
Астана 26.09.2024

БИКЕБАЕВ А.Ж.

«АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНДАҒЫ АДВОКАТТЫҢ РӨЛІ»

Құрметті Берік Ноғайлы, әріптестер, форум қатысушылары, Біріншіден, прокурорлардың форумына адвокаттарды шақырып, сөз беріп жатқандарыңызға үлкен рахмет. Бұл адвокаттарға деген мемлекеттің көзғарасының өзгеріп жатқанының белгісі.  Бұл жерде сіздің еңбегіңіз зор, құрметті Берік Ноғайұлы.

 Маған ұсынылған сөздің тақырыбы өте өзекті. Бұл алқабилердің қатысуымен соттар құзыретінің кеңеюіне байланысты. Бұл прокуратураның да, адвокатураның да дамуына оң әсерін тигізуде.

Салтанат Нукенованың ісі бойынша алқабилер сотының артықшылығын анық көрдік. Сегіз адвокат, бір заң кеңесші мен екі прокурор кәсіби шеберлік танытып, сот процесіне өзгеріс енгізгенін көрді.

Бұл үдеріс құқық қорғау жүйесі мен соттарға деген сенімді арттыруға айтарлықтай оң әсерін тигізді. Осындай тікелей хабарлар көп болуы керек деп есептейміз.

Жоғарыда айтылғандармен қатар адвокаттың сот ісін жүргізудегі рөлін де қайта қарастыру қажет.

Бұл мәселедегі түбегейлі мәселе қоғамда, тіпті кейбір ғалымдардың арасында адвокатты тек жеке мүддені қорғайтын жеке тұлға деген стереотип қалыптасқан. Бұл заңнамада және құқық қолдану тәжірибесінде проблемаларға әкеледі.

Алайда халықаралық құқық адвокаттың прокурор мен судья сияқты жария-құқықтық қызметті атқаратынын мойындайды.

Біріккен Ұлттар Ұйымының «Адвокаттардың рөліне қатысты негізгі Қағидалары» адвокаттардың рөлін «сот төрелігін жүзеге асырудағы жауапты агенттер» ретінде анықтайды.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі 2021 жылғы 4 маусымдағы нормативтік қаулысында да білікті заң көмегінің қоғамдық-құқықтық маңыздылығын атап өтіп, оны сот арқылы Негізгі Заңда бекітілген қорғау құқығын жүзеге асыру және сот төрелігі қағидаттарымен байланыстырады.

Республикалық адвокаттар алқасы адвокаттың жеке тұлғаның қорғаушысы ретіндегі рөлін атап, қоғамдық-құқықтық мәртебеге ие екендігін көрсету мақсатында веб-сайттың басты бетінде «Адвокатура - азаматтық қоғам мен құқықты мемлекет негізделетін қазықтардың бірі» деген сөз тіркесін жиі пайдаланады.

Осылайша, адвокатты жеке мүдделерді қорғайтын кіші фигура ретінде қарастыруға болмайды, ол Конституцияның 13-бабында айқындалған құқық қорғау  миссиясын орындайтын процестің тең құқылы кәсіби қатысушысы болып табылады.

Адвокат заңға қызмет етіп, заң үстемдігіне жету мақсатын көздейді, қоғам мен заң алдында прокурор сияқты жауапты болады.

Адвокаттың жария-құқықтық мәртебесін тану - тараптардың бәсекелестік және тең құқықтылық принципінің нақты мазмұнмен толтырылуы үшін қажетті негіз болып табылады. Егер тараптардың біріне, бұл жағдайда адвокатқа, өзінің конституциялық-құқықтық миссиясын жүзеге асыруға толық мүмкіндіктер берілмесе, мұндай жағдайда сот пен прокурор билікті білдіретін бір жағында болуы мүмкін, ал адвокат жәй өтініш берушіге айналады.

Қылмыстық қудалау органдары мен адвокаттардың құқықтарының теңгерімсіздігі әлі де бар. Бір ғана мысал, ҚР «Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Заңы мен «Прокуратура туралы» ҚР Заңы конституциялық болып табылады және нормативтік-құқықтық актілердің сатысы бойынша «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» заңнамаға қарағанда жоғарырақ тұрады.

Адвокаттың ведомстволық бағынысты және қосалқы лауазымының бір мысалы ретінде мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету шеңберінде көмек көрсететін адвокатқа еңбекақы төлеудің негізі тергеушінің шешімі болып табылатын қолданыстағы тәжірибе болып табылады. Бұл адвокатты оның жұмыс уақытын бекітуді бақылайтын заңды қарсыласына қаржылық тәуелді жағдайға қояды. Мұндай жағдайда адвокат қарсылсымен қақтығыстарды болдырмауға, шағым беруден және төлемді кешіктіруді немесе төлеуден бас тартуды болдырмау үшін басқа белсенді әрекеттерді жасамауға мәжбүр болуы мүмкін.

Бұл мүдделер қақтығысын тудырады және тәуелсіз және білікті қорғаныс идеясын бұзады. Соның салдарынан адвокаттың өзі ғана емес, ол құқығын қорғауы тиіс адам да зардап шегеді.

МКБЗК жүйесі түбегейлі қайта қарауды қажет етеді. Біз бұл саладағы реформаларды көптен бері қолдап келеміз, бірақ, өкінішке орай, әлі өзгеріс болған жоқ. Алайда, мұндай тәжірибе әділ сот төрелігі қағидаттарымен үйлеспейтіні және адвокаттың басты міндеті – өз қорғауындағылардың құқықтарын барынша тәуелсіздік пен кәсібилікпен қорғауға нұқсан келтіретіні анық.

Қылмыстық сот ісін жүргізуде прокурор мен адвокаттың тең құқықтылық принципіне әсер ететін жаңа бастамалар пайда болып жатқанын көріп отырмыз. Қазір Мәжілісте Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодекстеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселесі қаралуда. Баптардың бірінде адвокат құқық қорғау органдарының айыптау қорытындысын шығаруға байланысты ашық мәлімдеме жасағысы келсе, прокурордың келісімін алуы керектігі көрсетілген. Бұл жағдай адвокатты өзінің процессуалдық қарсыласы – прокурорға тәуелді жағдайға қояды, бұл бәсекелестік процесс шеңберінде қолайсыз.

Қазақстандық адвокатураны дамытудың 2022–2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде біз Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодексіне және тиісті заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы бар мәселелерді жоюды ұсындық. Алайда, өкінішке орай, бұл ұсыныстардың көбі Үкімет тарапынан қолдау таппады. Ал мұның басты себебі, біздің ойымызша, адвокаттарды толыққанды қоғамдық-құқықтық функцияларды жүзеге асырушы ретінде мойындамау болып табылады. Олар бізді тек жеке адамдар ретінде көреді.

Жақын арада адвокаттардың сот процестеріне қатысқан кезде киюге құқығы болатын бірыңғай адвокаттық мантиясын қабылдауды жоспарлап отырмыз. Бұл адвокатарды қоғамдық құқықтық мәртебенің иегерлері ретінде қарастыруға көмектеседі деп сенеміз.

Салтанат Нүкенованың ісіне қайта оралсақ, мынаны атап өткім келеді. Сот адвокаттардың біріне қатысты жеке қаулы шығарды. Адвокат тәртіптік комиссияның шешімімен жауапкершілікке тартылды. Осы жерде екі сұрақ туындайды.

Бірінші сұрақ.

Адвокатқа емес, заң кеңесшісіне қатысты жеке қаулы шығарылғанда заң кеңесшілер палатасын тәртіптік комиссиясының дәл осындай шешімі шығар ма еді?

2018 жылы біз адвокатураға қоса ​​заң кеңесшілерді енгіздік. Олардың адвокаттар сияқты сот өкілдігінде кәсіби қызметті жүзеге асыруға құқығы бар, соның ішінде қылмыстық іс бойынша жәбірленушілердің мүддесін қорғауды біз осы сот процесінде көрдік. Заң кеңесшіері бір-бірімен бәсекелесетін 48 палатаның мүшелері болып табылады, олардың қызметі Әділет министрлігінен лицензияланбаған. Әрбір палатаның өз ережелері, стандарттары және басқару органдары бар. Сонымен бірге, палаталардың аттестаттау және тәртіптік комиссияларының құрамына адвокаттар алқасының тиісті комиссиялары сияқты жұртшылық өкілдері кірмейді. Ең бастысы, егер бір палата өз мүшелерін жазалай бастаса, олар өз мүшелеріне адалырақ болатын басқа палатаға өте алады.

Бұл жағдай ақылға қонымды логика тұрғысынан да, мемлекеттік басқару негіздері мен халықаралық тәжірибе тұрғысынан да нонсенс. Қоғамдық-құқықтық қызметтерді жүзеге асырумен айналысатын заң кеңесшілерінің бірнеше реттеушілері болуы мүмкін емес, сондай-ақ реттеу мен қадағалауды әрқайсысы өз қалауы бойынша таңдай алатын бәсекелес бірнеше Жоғарғы Соттар, Әділет министрліктері немесе Бас Прокурорлар болуы мүмкін емес. Бұл адамдардың өзіне ең қолайлысын таңдауына әкеледі.

Біздің елдегі мәселе шетелдіктердің заң кеңесшісі бола алатынында мәселе болып табылады. Сот төрелігін жүзеге асыру саласына, әсіресе, мемлекеттік құпиялар мен мемлекеттік органдардың ресми ақпараты бар жария құқық салаларына шетелдіктерді жіберу қаншалықты дұрыс?

«Біріккен Ұлттар Ұйымының адвокатардың рөліне қатысты негізгі қағидаттары» кәсіби заң өкілдері болып тек ел азаматтары болуын талап ету кемсітушілікке жатпайтынын көрсетеді. Сондықтан Еуропаның көптеген елдерінде (мысалы, Австрияда, Латвияда, Болгарияда) және көршілес елдерімізде (Грузия, Армения, Әзірбайжан, Түркия) тек елдің азаматы ғана кәсіби сот өкілі бола алады.

Біздің елімізде болса Қазақстан азаматтығы жоқ адамдар заң кеңесшілерінің кейбір палаталарын басқарады және заң кеңесшілеріне қатысты кімді кәсіпке жіберілетінін, кімді жіберілмейтінін шешіп, нормативтік қаулылар қабылдап, оларды жауапкершілікке тарту және марапаттау туралы шешім қабылдайды, сондай-ақ Парламенттегі, мемлекеттік органдардағы заң кеңесшілерінің мүдделері, біздің еліміздегі мемлекеттік мекеменің жетекшілері ретінде шетелдік үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасайды.

Халықаралық құқықта адвокаттар алқалары (заң кеңесшілері палаталары) мемлекет өз мүшелерінің қызметін реттеу құқығын беретін қоғамдық-құқықтық институттар ретінде танылатынын ескертемін. Бұл қоғамдық бірлестіктер емес, кәсіби қызметті толыққанды реттеушілер.

Сонымен қатар, Еуропа Кеңесінің Венеция комиссиясы бірқатар құжаттарда заңгерлер көптеген палаталарының құрылуы олардың саясилануына әкеліп соғатынын нақты атап көрсетеді. Мұндай кәсіпқой бірлестіктердің саясатқа араласпауы керектігі баса айтылды.

Екінші сұрақ.

Бізде тәртіптік комиссиялар бар. РАА Тәртіптік комиссиясы құрамына Жоғарғы Соттың отставкадағы екі судьясы, үш қоғам қайраткері – ғалымдар (Башимов, Борчашвили, Жұмағұлов профессорлар) кіреді. Бірақ Әділет министрлігі бұл шектеулерді айналып өтіп, адвокаттық лицензиядан айыру туралы талап қоюға құқылы. Бұл халықаралық құқыққа сәйкес келмейді. Қажетсіз қоғамдық наразылық тудырады. Адвокаттардың жауапсыздығына қатысты барлық тетіктерді – тәртіптік комиссияларының барлық шағымдарды қарауы арқылы біріздендіруді ұсынамыз. Ақпарат үшін, өткен жылы 165 адвокат тәртіптік жауапкершілікке тартылса, оның 15-і адвокаттық қызметтен шеттетілген.

Алқабилер сотының қызметіне қатысты бірқатар қосымша ұсыныстарымыз бар.

1. Адвокатураны дамытудың 2022-2025 жылдарға арналған тұжырымдамасына біз алқабилер құрамын 12 адамға дейін кеңейту туралы ұсыныс енгіздік. Бұл бастаманы Жоғарғы Сот қолдап отыр, жақын арада заңнамада өзгерістер болады деп сенеміз.

2. Алқабилер сотының қазіргі тәжірибесіндегі маңызды мәселелердің бірі жәбірленушінің жеке басын сипаттайтын мән-жайларды анықтауға әрекет жасау кезіндегі шектеулер болып табылады. Атап айтқанда, судьяның «қорлау» деп танылатын сұрақтарды қабылдамау құқығы бар, бұл прокурордың немесе қорғаушының істің нәтижесіне айтарлықтай әсер ететін дәлелдемелерді ұсынуына кедергі келтіруі мүмкін. Бұл Жоғарғы Соттан қосымша түсіндіруді қажет етеді.

3. Алқабилер алқасының тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін олардың кеңесу бөлмесіне кәсіби судьяның қатысуын болдырмау қажет.

4. Бізде адвокаттар мен прокурорлардың алқабиге үміткерлерге тікелей сұрақ қою мүмкіндігіне шектеулер бар. Бұл жай ғана формальдылық емес, тараптардың алқабилерді таңдауға толық қатысуына кедергі келтіретін маңызды процессуалдық кедергі. Бұл ретте адвокаттар мен прокурорлар үміткерлердің объективтілігі, жеке сенімі және істі бейтарап қарауға дайындығы бойынша тікелей бағалау мүмкіндігінен айырылады.

Қазіргі тәжірибеде үміткерлерге төрағалық етуші арқылы жазбаша түрде сұрақтар қойылады. Бұл ретте судья тараптардың сұрақтарын себептерді түсірдірмей бас тартуы мүмкін.

Процесті ашық әрі әділ ету үшін адвокаттар мен прокурорларға тікелей сұрақтар қою мүмкіндігін беру өте маңызды деп санаймыз. Бұл тәжірибе бірқатар елдерде, соның ішінде АҚШ, Грузия, Қырғызстан және Ресейде сәтті енгізілді.

Қорытындылай келе, прокурор мен адвокаттың міндеттері бір қарағанда қарама-қарсы болып көрінгенімен, шын мәнінде олар бір мақсатқа – сот төрелігін жүзеге асыруға, заң үстемдігін орнатуға және  әділдік орнығуына  әкелетінін атап өткім келеді. Сондықтан қылмыстық процесте прокурор мен адвокаттың арасындағы бәсекелестік пен құқық теңдігі негіздерін одан әрі нығайту қажет.