ҚР ҚПК 217-бабының 3-бөлігінің Конституцияға сәйкестігі бойынша РАА ҚОРЫТЫНДЫСЫ

БЕКІТІЛГЕН
2023 жылғы 21 сәуірде
Республикалық адвокаттар алқасы
Төралқасының шешімімен

Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігінің Конституцияға сәйкестігі мәселесі бойынша Республикалық адвокаттар алқасының

ҚОРЫТЫНДЫСЫ

Республикалық адвокаттар алқасына (бұдан әрі – РАА) Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Жақыпбаевтан азамат В.Е.Порожняктың Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі 217-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы өтінішіне қатысты хаты келіп түсті.

Шағым авторы Қылмыстық-процестік кодексінің көрсетілген нормасына дау айтады, өйткені тергеу судьясы жауап алу кезінде қорғалуға құқығы бар куәгер мәртебесінде (күдіктіден және процеске басқа да қатысушылардан айырмашылығы) жәбірленуші (айғақтар беру) кодекстің көрсетілген нормасы бойынша ол мұндай қорғалудан айырылды.

Шағым материалдардан қорғалуға құқығы бар куә болған азамат Порожняк жәбірленушінің айғақтарын сақтауға қатыспағаны, бұл оны дәлелдемелер беру құқығынан айырғаны және ол кейіннен сотталғаны көрінеді.

Порожняк В.Е.-ның өтінішін, қолданыстағы заңнаманың нормаларын, шет мемлекеттердің практикасы мен тәжірибесін зерделей келе, Республикалық адвокаттар алқасының төралқасы мынадай қорытындыға келеді:

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағына сәйкес адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең қымбат қазынасы болып жарияланды.

Конституция сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға, білікті заң көмегіне, заң мен сот алдындағы теңдікке, негізсіз қамауға алудан, қамауға алудан қорғауға, ұсталған, қамауға алынған немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылған кезден бастап адвокаттың көмегіне кепілдік береді.

Осылайша, еліміздің Негізгі Заңы Қазақстанда адамның құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету үшін жеке адамға қол сұғылмаушылық кепілдіктерінің жүйесін көздейтін заңдық база құрды.

Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабының 3е) тармағы қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған адамдардың өздеріне қарсы айғақтар берген куәлардан жауап алу немесе осы куәлардан жауап алу құқығына, сондай-ақ олардың куәгерлерін шақыру және жауап алу, өздеріне қарсы айғақтар беретін куәлар үшін де құқығына кепілдік береді. Тараптардың теңдігі қағидатын қолданудың өзгеруі ретінде бұл кепілдік айыпталушы мен олардың қорғаушысын тиімді қорғауды қамтамасыз ету үшін өте маңызды, осылайша айыпталушыға куәлардың қатысуын талап ету және жауап беру, сұрау салу немесе айыптау тарапында бар кез келген куәлардан жауап алу үшін бірдей заңды өкілеттік беріледі. Алайда, бұл кепілдік айыпталушының немесе олардың қорғаушыларының өтініші бойынша кез келген куәны шақыруға шектеусіз құқық бермейді, тек қорғауға қатысы бар куәларды қабылдау құқығын, сондай-ақ жауап алу және жауап алу үшін барабар сот ісін жүргізу сатыларының бірінде куәлардың оларға қарсы мәлімдемелеріне шағымдануға мүмкіндікті қамтамасыз етеді. Осы шектерде және 7-бапты бұза отырып алынған мәлімдемелерді, мойындауларды және басқа дәлелдемелерді пайдалануға шектеулерді ескере отырып, дәлелдемелердің рұқсат етілгендігін және соттардың оларды қалай бағалайтынын анықтау бірінші кезекте қатысушы мемлекеттердің ішкі заңнамалық органдарына жүктеледі (осы түсіндірме № 32 Жалпы түсініктеменің 39-тармағында (14-бапқа түсініктеме) келтірілген).

Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігі куәдан және жәбірленушіден прокурордың, күдіктінің (болған жағдайда), жәбірленушінің мүддесін қорғайтын адвокат, қорғаушы ретінде қатысатын оның адвокатының, қажет болған жағдайда процеске басқа да қатысушылар қатысуымен тергеу судьясының олардан жауап алу үшін жауап алуының жалпы қағидасын белгілейді.

2021 жылғы 9 маусымдағы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокаттық қызмет және заң көмегі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен қорғалуға құқығы бар куәнің процестік мәртебесі, құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 65-1 бабында бекітілген. Нәтижесінде ҚР ҚПК-нің 7-бабының 18) тармағына сәйкес қорғалуға құқығы бар куә қорғаныс тарапының құрамына енгізілмеген, тек оны ҚР ҚПК-нің көрсетілген бабының 25) тармағына енгізу жолымен қылмыстық процеске қатысушы деп танылған (азаматтық жауапкермен, жәбірленушімен, жеке айыптаушымен және басқа да адамдармен бірге).

Бұл олқылық осы куәнің толық қорғалу құқығын елеулі түрде бұзады, Конституцияның 13-бабының 1 және 2-тармақтарына қайшы келеді, бұл куәны Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 7-бабының 18) тармағына енгізу қажеттілігін тудырады.

Бұл ретте, тергеу судьясының айғақтарды сақтауға беру рәсімі кезінде Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігімен қорғалуға құқығы бар куәнің қатысуы соттың қарауына қалдырылды.

Қазіргі уақытта Қылмыстық-процестік кодексінің 9-тарауының нормалары негізінде қорғалуға құқығы бар куәға, күдіктімен қатар (ҚПК-нің 64-бабының 9-бөлігінің 10) тармағы), өзінің құқықтары мен мүдделерін қорғайтын процеске қатысушы ретінде дәлелдемелерді ұсыну құқығы берілген (Қылмыстық-процестік кодексінің 65-1-бабының 2-бөлігі 12-тармақ).

Конституцияның 13-бабының 1-тармағына сәйкес әркім өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы.

Конституцияның 13-бабында белгіленген нормалардың мазмұны бірнеше рет ресми түсіндіру нысанасына айналды. Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі «Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғалуына құқығы бар» деген конституциялық қағидаты кез келген адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қалпына келтіру үшін сотқа жүгіну құқығын білдіреді деп түсіндірді. Бұл құқықты жүзеге асыру заңда белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады. Барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі жеке адамның құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, осы құқықтарды мемлекет тарапынан тең қорғауды және адамның заң алдында бірдей жауапкершілігін білдіреді (Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2, 2003 жылғы 26 маусымдағы № 9 нормативтік қаулылары және т.б.).

Бұл қағидаттар «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында, атап айтқанда, 1-баптың 2-тармағында әзірленіп, іске асырылды, онда:

- әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепiлдiк берiледi.

- ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды.

Осыған қарамастан, процеске қатысушылардың бір бөлігі үшін бірдей құқықтар қатары кеңейтілсе, басқалары үшін, керісінше, тарылып қалды.

Бұған дейін қорғалуға құқығы бар куә ұғымы ҚР ҚПК-нің 78-бабының куәгердің жалпы мәртебесін айқындайтын диспозициясында, яғни істің нәтижесіне тікелей жеке мүддесі жоқ қылмыстық процеске қатысатын өзге тұлға ретінде берілген болатын.

Қорғалуға құқығы бар куәнің, сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында ғана осындай мәртебеге ие болған тұлға ретінде, Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігі негізінде бұрыннан бар процессуалдық ұстанымы оны жәбірленуші мен куәнің тергеу судьясы жауап алуына міндетті түрде қатысуға жататын адамдар қатарынан шығаруға заңнамалық деңгейде мүмкіндік берді деп есептейміз.

Сонымен қатар, 2021 жылғы 9 маусымдағы Қылмыстық-процестік кодексіне енгізілген жоғарыда аталған өзгерістермен заң шығарушы қорғалуға құқығы бар куәнің құқықтары қарапайым куәгердің құқығынан айтарлықтай ерекшеленетінін және күдіктінің құқықтарына сәйкес келетінін мойындады. Тергеп жатқан оқиғаға оның қатысуы мүмкін екендігін көрсететін мәліметтердің болуы қорғалуға құқығы бар куәны оның мүддесін қорғайтын, тергеудің барысы мен нәтижесіне белсенді әсер етуге қабілетті қатысушының жағдайына қояды.

Заңның үстемдігі қағидасынан құқықтық реттеудің формальды анықтығы, айқындылығы мен бірізділігі, әртүрлі салаларға қатысты нормалардың өзара сәйкестігі талаптары туындайды (2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2009 жылғы 11 ақпандағы № 1, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5 және т.б. нормативтік қаулылары).

Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғалуға конституциялық құқығын толық көлемде жүзеге асыруға кедергі келтіретін туындайтын заңнамалық олқылық Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігіне соттың және қорғалуға құқығы бар куәның айғақтарын сақтауға берген кезде күдіктімен бірге қатысу міндеттілігі бөлігінде өзгертулер енгізу арқылы жойылуға тиіс.

Нәтижесінде қылмыстық қудалау органдары күдіктінің айғақтарды беруге және нақты күдікті ұсталып отырған мұндай куәгер мәртебесінде басқа да іс жүргізу әрекеттеріне қатысуын болдырмау үшін оны қорғалуға құқығы бар куәгер мәртебесінде ұстау арқылы қалыптасқан жағдайды теріс пайдалануы мүмкін.

Қорғалуға құқығы бар куәнің өзіне қарсы айғақтар берген адамнан жауап алуға міндетті түрде қатысу құқығының болмауы (оларды сот сақтауға берген кезде) оны өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін жолдармен (ҚР ҚПК), дәл осындай мүмкіндік заңда болмағандықтан барлық жағдайда қорғалу мүмкіндігінен айырады (Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігінде).

Жоғарыда айтылғандардың негізінде Республикалық адвокаттар алқасы Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының 3-бөлігінің нормаларын Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 1-тармағына сәйкес келмейді деп тану қажет деп санайды.