Адвокаттарға қатысты жасырын тергеу әрекеттерін жүргізу фактілері бойынша РАА АШЫҚ ҮНДЕУІ

Қазақстан Республикасы Президент Әкімшілігі

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты

Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесі

Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасы

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі

Адвокаттарға қатысты жасырын тергеу әрекеттерін жүргізу фактілері бойынша Республикалық адвокаттар алқасының

АШЫҚ ҮНДЕУІ

Республикалық адвокаттар алқасына Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетіне қарасты мекемелерде адвокаттардың өз қорғауындағы адамдармен құпия кездесулерін тыңдау фактілері туралы ақпарат келіп түсті. Осыған байланысты біз адвокаттық құпияға қол сұғатын әрекеттерге және адвокаттық қызмет кепілдіктерін шектейтін әрекеттерге жол берілмейтінін мәлімдейміз, сондай-ақ мұндай әрекеттерге жол берген тұлғаларды жауапкершілікке тартуды талап етеміз.

Ақтөбе облысының Мұғалжар аудандық сотында Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 24-бабының 3-бөлігімен және 190-бабының 3-бөлігінің 2) тармағымен қылмыстық іс қаралды, осы іс бойынша қорғауды Ақтөбе облыстық адвокаттар алқасының адвокаттары Э.М.Абдулина, А.А.Айтенов және Маңғыстау облыстық адвокаттар алқасының адвокаты С.Е.Айтымбетов жүргізді.

Сот отырысы залында сараптамашылардың қорытындыларын зерделеу кезінде қорғаудағы адамның дауысы мен сөзінің үлгілері ретінде жасырын тергеу әрекеттерінің фонограммалары келтірілді, ол жерде қорғаудағы адам мен адвокаттардың сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында өз ұстанымдарын талқылау кезіндегі әңгімелер жазылғаны анықталды.

Іс материалдарын зерделеу барысында жоғарыда аталған әрекеттер Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің №70 мекемесіндегі ұсталған адам өзінің қорғаушыларымен тікелей байланыста болатын, ал қорғаушылар өз кезегінде кәсіби қызметін жүзеге асыратын адвокат кабинетінде жасалғаны анықталды.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңының талаптарын бұза отырып, адвокаттар мен олардың қорғауындағы адамның арасындағы әңгіме жазылған, алынған нәтижелер құпиясыздандырылған және сарапшыларға, аудармашы мен сот процесіне қатысушылардың барлығына жарияланған.

Қылмыстық істі сотта қарау барысында алынған дауыс және сөйлеу үлгілерін заңнаманың талаптарын бұза отырып алуына байланысты оларды жарамсыз деп тану туралы қорғау тарапы өтінішхат берді. Үкімді жариялаған кезде сот бұл өтінішхатты қанағаттандырудан бас тартты.

Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының судьясының іс жүргізуінде азаматты айыптау бойынша қылмыстық іс болды, оның мүдделерін адвокат ретінде Е. Газымжанов қорғады.

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің тергеушісі іс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысындағы ұстанымды талқылаған басқа адвокат пен оның қорғауындағы адам арасындағы әңгіменің аудиожазбасын және осы аудиожазба бойынша сарапшының бейне-фонографиялық есебін іс материалдарына қосты.

Қылмыстық істі сотта қарау барысында қорғаушылар адвокат пен оның қорғауындағы адам арасындағы әңгіменің аудиожазбасын дәлелдеме ретінде жарамсыз деп тануды сұраған, алайда судья 2023 жылғы 25 тамыздағы үкімінде бұл жазбалар заттай дәлел болмаса да, олар соттың ішкі сеніміне әсер етеді деп көрсеткен.

2023 жылдың 9 қазанында адвокат Е.Газымжанов № 64 мекемеге (Астана қаласының тергеу изоляторы) оның қорғауындағы адаммен алдағы апелляциялық сотта қорғау ұстанымын талқылау үшін келді.

Е.Газымжановқа оның қорғауындағы адаммен әңгімелесу үшін қорғаушылармен кездесуге арналған арналған № 9 кабинет берілді.

Осы кезде адвокаттың қорғауындағы адам үстелдің жанындағы қабырғада орналасқан розеткаға назар аударды, өйткені оған сым тартылмаған. Ол розетканы ашып, микрофонмен, батареямен, микро флэшкамен, қосқышпен және жанып тұрған шаммен жабдықталған құрылғыны тапты. Құрылғының инвентарлық нөмірі болды.

Табылған құрылғы туралы мекеме бақылаушысына хабарланды, ол өз кезегінде кезекшіге хабарлады. Шамамен бір сағаттан кейін оқиға орнына кезекші келіп, бақылаушылар, адвокат пен оның қорғауындағы адамның қатысуымен хаттама жасап, оған барлық жиналғандар қол қойды. Құрылғы кезекшіге тапсырылды. Бұл әрекет кезекшінің киіміне бекітілген бейнетіркегішке түсірілген.

Анықталған заң бұзушылықтар басқа адвокаттардың кездесулерінің құпиялылығының да бұзылғанын көрсетеді, өйткені бұл кеңселер үнемі адвокаттардың қорғауындағы адамдармен кездесулері үшін пайдаланылады.

Осылайша, адвокаттардың клиенттермен сөйлесулерін тыңдау жүйелі негізде жүзеге асырылатыны, бұл адвокаттық қызмет кепілдіктерінің іргелі негіздерін және соған байланысты білікті заң көмегін алу үшін әр адамның конституциялық құқықтарын өрескел бұзу болып табылады.

Адвокат пен оның қорғауындағы адамның сөйлесулерін тыңдауға тыйым салу халықаралық шарттармен де, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен де белгіленген.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-бөлігіне сәйкес «Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады».

Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы № 9 Заңымен ратификацияланған) «әркімнің өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезінде, кем дегенде, толық теңдік негізінде мынадай құқыққа ие: б) өзін қорғауды дайындауға және өзі таңдаған қорғаушымен байланысу жеткілікті уақыт пен мүмкіндіктерге ие болу».

№ 32 (2007 ж.) Жалпы тәртіптегі ескертулерде, Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитеті (бұдан әрі - БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеті) 34-тармақта былай түсіндіреді: «қорғаушымен байланысу құқығы айыпталушыға қорғаушыға тез қол жеткізуді талап етеді. Қорғаушыға өз қорғауындағы адаммен куәгерлерсіз кездесуге және айыпталушымен олардың сөйлесуіне құпиялылық толық қамтамасыз ететін жағдайларда мүмкіндік берілуі тиіс. Сонымен қатар, адвокаттар қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған адамдарға кәсіби этиканың жалпыға бірдей қабылданған қағидаттарына сәйкес ешбір шектеусіз, ықпалсыз, қысымсыз немесе кез келген жерден орынсыз араласусыз кеңес беру және өкілдік ету мүмкіндігі ие болуы керек».

Адвокаттардың рөліне қатысты негізгі қағидаттар (1990 ж. 27 тамыз-7 қыркүйек, Гавана, Куба, қылмыстың алдын алу және құқық бұзушылармен қарым-қатынас жөніндегі БҰҰ-ның сегізінші конгресінде қабылданған) мыналарды қамтиды:

- қамауға алынған, ұсталған немесе қамаудағы барлық адамдар кідіріссіз, кедергісіз немесе цензурасыз және толық құпиялылықпен бару, адвокатпен байланысу және кеңес алу үшін тиісті жағдайлармен, уақытпен және жағдайлармен қамтамасыз етілсін. Мұндай консультациялар құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қатысуымен, бірақ олардың тыңдау мүмкіндігінсіз жүргізілуі мүмкін;

- үкіметтер кәсіби қарым-қатынастар шеңберінде адвокаттар мен олардың клиенттері арасындағы барлық байланыстар мен консультациялардың құпиялылығын мойындайды және қамтамасыз етеді.

Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабы 2-бөлігінің 1) тармағына сәйкес қорғаушы күдіктімен, айыпталушымен саны мен ұзақтығы шектелмейтін оңаша және құпия кездесуге құқылы.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында мыналар белгіленген:

- қорғаушы немесе өкіл ретінде әрекет ететін адвокат iске қатысуға жiберiлген кезден бастап жолығулардың санын, ұзақтығын шектемей және мұндай жолығулардың құпиялығын қамтамасыз ететiн жағдайларда өзi қорғайтын адаммен оңаша жолығып тұруға ие болуға;

- адвокатқа өтініш жасау фактiсi, көмек сұрап өтініш жасаған тұлғамен және басқа да тұлғалармен ауызша және жазбаша келiссөздердiң мазмұны туралы, көмек сұрап өтініш жасаған тұлғаның мүдделерiнде қабылданатын әрекеттердiң сипаты мен нәтижелерi туралы мәлiметтер, сондай-ақ заң көмегiн көрсетуге қатысты өзге ақпарат адвокаттық құпия болып табылады .

Жоғарыда айтылғандардың негізінде Республикалық адвокаттар алқасы:

1. Келесілерді орындауды талап етеді:

1) адвокаттардың кәсiптiк құқықтарын бұзуға жол берген тұлғаларға қатысты дереу тергеу өткізу және кiнәлi тұлғаларды адвокаттардың заңды қызметiне кедергi келтiргенi, заңмен қорғалатын адвокаттық құпияны ашқаны, сондай-ақ лауазымдық өкiлеттiктерiн асыра пайдаланғаны үшiн жауаптылыққа,  оның iшiнде қылмыстық жауаптылыққа тарту;

2) 2018 жылғы 1 қазандағы ІІМ ҚАЖК мен РАА арасында жасалған Меморандумның, оның ішінде адвокаттар мен олардың қорғауындағы адамдар арасындағы кездесулердің құпиялылығын бұзуға тыйым салатын шарттарды орындауға бақылауды күшейту;

3) Қазақстан Республикасының Жоғары Соты, Бас Прокуратурасы қылмыстық және қылмыстық-процестік заңнамасын біркелкі қолдану мақсатында нормативтік қаулыларға тиісті нормаларды енгізе отырып, адвокаттардың олардың қорғауындағы адамдармен кездесулерінің құпиялылығын бұзу, сондай-ақ жасырын тыңдау мен бейнебақылау жүргізу бойынша құқық қолдану тәжірибесін қорытындылау.

2. Адвокаттық қызмет кепілдіктерін сақтауға және оларды бұзғаны үшін жауапкершілікті қатайтуға бағытталған өзгерістерді қолданыстағы заңнамаға енгізуді жеделдету ұсынады. Атап айтқанда, мыналар өте маңызды:

1) адвокаттардың қызметiне кедергi келтiргенi үшiн жауаптылықты көздейтiн Қылмыстық кодекстiң 435-бабында қылмыс құрамын құрайтын нақты әрекеттердiң тiзбесiн көрсете отырып, ресми қылмыс құрамын пайдалану, оның iшiнде:

- адвокатты іс бойынша қабылданған тапсырмадан бас тартуға және (немесе) заң көмегін көрсету туралы жасалған шарттан бас тартуға мәжбүрлеу;

- адвокатты және (немесе) оның үй-жайын заңсыз тінту немесе тексеру;

- адвокаттық құпияны құрайтын мәліметтер мен құжаттарды заңсыз талап ету және (немесе) алып қою;

- адвокат пен клиент арасындағы кездесудің құпиялылығын бұзу;

- адвокатқа қатысты заңсыз жасырын тергеу әрекеттерін жүргізу;

- адвокаттан куә ретінде заңсыз жауап алу;

- адвокатты қамауға алу;

- адвокатқа оның қорғауындағы адамға, немесе мүдделерi үшiн үшiншi тұлғалар заң көмегiн көрсету туралы шарт жасаған тұлғаға жолығуға рұқсат бермеу;

- мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету кезінде нақты адвокатты тағайындауға әсер еткен әрекеттерді жасау;

2) Қылмыстық-процестік кодекске қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдардың, күзетпен ұстау орындары мен өзге де мемлекеттік органдар мен ұйымдар қызметкерлерінің әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағымдарды қараудың арнайы сот тәртібін көздейтін жаңа 106-1-бапты енгізу;

3) Қылмыстық-процестік кодекстің 112-бабына адвокатқа қатысты жедел-іздестіру іс-шараларын, жасырын тергеу әрекеттерін және (немесе) тергеу әрекеттерін жүргізу нәтижесінде не адвокат заң көмегін көрсететін адаммен адвокаттың ауызша және жазбаша келіссөздері барысында алынған нақты деректер айыптаудың дәлелі ретінде жол берілмейтінін нақты бекітетін норма енгізу;

4) Қылмыстық-процестік кодекстің 213-бабының 1) - 6) тармақтарында көзделген жасырын тергеу әрекеттері тергеу судьясының санкциясымен жүргізілетін қолданыстағы тәртіпті сақтау, олардың санкциясын прокурорға бермеу.