Полиция қызметкерлері әрекеттеріне (ҚР ҚПК 106-бабының 1-бөлігінің тәртібімен) ШАҒЫМ
Адвокаттың техникалық құралдарды пайдалануына тыйым салу туралы тергеу сотына адвокаттың шағымы (үлгілік)
Мамандандырылған анықтау сотына
_________
(аудан, қала, облыс)
_________ қорғаушысынан/өкілінен
(жауапкердің аты-жөні)
адвокат __________
(алқаның атауы)
__________
(аты-жөні)
__________
(мекенжайы, телефоны, эл.поштасы, т.б.)
Полиция қызметкерлері әрекеттеріне (Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 106-бабының 1-бөлігінің тәртібімен)
ШАҒЫМ
________ қалалық полиция бөлімінің аға тергеушісі ________ өндірісінде ________-ға Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің __________ бабының _______ бөлігінде көзделген қылмыстарды жасады деп айыптау бойынша қылмыстық іс қаралды.
«__» ______ 202__ жылғы «__» ______ тергеуші мені қорғаушы ретінде «__» ______ 202__ жылы _______ қаласының Полиция басқармасының уақытша ұстау изоляторының (бұдан әрі – УҰИ) үй-жайында / тергеушінің кабинетінде күдіктіні _______ сараптамасының қорытындыларымен таныстыруды жоспарлап отырғаны туралы хабарлады.
Мен тергеушіге арыз бердім, онда ұялы телефон арқылы тергеу және басқа да процессуалдық әрекеттерге қатысу мүмкіндігін сұрадым.
Мен УҰИ-ге келгенімде, полиция қызметкері ________ телефонды сақтауға тапсыруымды сұрады, мен оған телефонның қорғаныс үшін қажет екеніне, оның ішінде бейне және фотокамерамен, дауыс жазу құрылғысымен және басқа да қажетті құралдармен қамтамасыз етілгендігіне қарсылық білдірдім.
Қылмыстық іс бойынша құжаттардың көшірмелерін жасау үшін телефон қажет екенін түсіндірдім.
Полиция қызметкері кезекші __________ шақырды, ол да мені өткізуден бас тартты. «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде, арнаулы үй-жайларда ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Заңның нормаларына негізделген уақытша ұстау изоляторының (УҰИ) ішкі тәртіп ережелері, адвокаттардың емес, ұсталғандардың құқықтары мен міндеттерін реттейді деген менің уәжімім бойынша кезекші ол Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің 2018 жылғы 5 ақпандағы № 95 бұйрығымен бекітілген Ішкі істер органдарындағы уақытша ұстау изоляторларының ішкі тәртіптеме қағидаларын, ішкі тәртіп ережелерін сақтайтынын айтты.
Нәтижесінде, мен телефонды сақтауға беруден бас тартқандықтан, мені полиция департаментінің ғимаратына кіргізбеді.
Осылайша қылмыстық қудалау органы менің қорғауымдағы адаммен кездесуге ресми түрде рұқсат бермеді.
Сотқа жүгінгенге дейін шағымда көрсетілген сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының лауазымды адамдарының әрекетіне Қылмыстық-процестік кодексінің 105-бабына сәйкес прокурорға шағым жасалды.
«__» ________ 202__ жыл ________ аудан прокурорынан жауап алдым, оған сәйкес аталған полиция қызметкерлерінің іс-әрекетінде заң бұзушылықтар болмаған және олардың әрекеттері заңды.
Мен бұл жауаппен толығымен келіспеймін. Полиция қызметкерлерінің бұл әрекеттері адвокаттық қызметтің кепілдіктерін өрескел бұзады және келесі себептер бойынша заңсыз болып табылады:
Әкімшілік ғимараттарға және күзетілетін объектілерге кіруді бақылау жөніндегі ведомстволық Нұсқаулыққа полиция қызметкерлерінің сілтемесі негізсіз, өйткені Нұсқаулық, клиенттерге заң көмегін көрсету үшін полиция ғимаратында кірген адвокаттарға емес, полиция қызметкерлерінің қызметтік пайдалануы үшін әзірлеген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағына сәйкес әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар.
«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабының 3) тармақшасына сәйкес заң көмегі – Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағында бекітілген әркімнің білікті заң көмегін алу құқығын іске асыруды қамтамасыз етуге, оның ішінде осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген тәртіппен арнайы заң білімі мен дағдыларын пайдалана отырып қамтамасыз етуге бағытталған қызмет.
Адвокаттың заң көмегін көрсету кезінде техникалық құралдарды пайдалану мүмкіндігі «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңда, сондай-ақ Қылмыстық-процестік кодексінің нормаларында тікелей көзделген. Бұл мүмкіндік білікті заң көмегінің барынша тиімді және тиімді болуын қамтамасыз етуге тікелей бағытталған.
Конституцияның 16-бабының 3-тармағына сәйкес ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы. Істің барлық сатыларында техникалық құралдарды қолдану адвокатқа клиенттің орналасқан жерінде немесе қажет болатын кез келген басқа жерде кідіріссіз көмек көрсетуді бастауға мүмкіндік береді.
Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес білікті заң көмегін алу құқығы қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді.
Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Полиция қызметкерлерінің бұл әрекеттері адвокаттың ұқсас құқықтарымен салыстырғанда прокурорлар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің құқықтарының теңдігінің конституциялық қағидатын бұзады, себебі оларға қатысты мұндай шектеулер қолданылмайды.
Тергеу әрекетіне қатысатын тергеушіге полиция бөлімшесінің ғимаратында тергеу әрекетін жүргізу кезінде ұялы телефонды, оның ішінде камера, сканер, дауыс жазу құрылғысы сияқты функцияларын пайдалануға рұқсат етіледі, ал қорғаушы ретінде қатысатын адвокатқа құқық қорғау органдарының уақытша ұстау изоляторында және басқа үй-жайларында бұған тыйым салынады, бұл Конституцияның 13-бабын бұза отырып, сотталушының білікті заң көмегін алу құқығын шектейді.
Конституцияның 24-бабының 2-тармағына сәйкес әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар. Полиция қызметкерлерінің бұл әрекеттері адвокаттарды олардың жұмысын тиімді ұйымдастыру және қолайлы еңбек жағдайларын жасау мәселелерінде қылмыстық процестің басқа қатысушыларымен салыстырғанда негізсіз кемсітушілікке ұшыратады.
Адвокаттың құқық қорғау органдарының ғимараттарында смартфон және ноутбукпен болуын шектеу негізсіз және тараптар арасындағы бәсекелестік қағидасын бұзады. Мұндай шектеулер адвокаттың адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі заңды қызметіне кедергі келтіруге бағытталған.
Полиция қызметкерлерінің әрекеттері келесі заңнама және халықаралық құқық нормаларына қайшы келеді:
• Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағы, оған сәйкес әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар;
• Конституцияның 16-бабының 3-тармағы, оған сәйкес ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы;
• Конституцияның 39-бабының 3-тармағы, оған сәйкес білікті заң көмегін алу құқығы қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 26-бабының 2-бөлігі, оған сәйкес қылмыстық процесті жүргiзетiн орган күдіктiге, айыпталушыға олардың құқықтарын түсiндiруге және олардың күдіктен, айыптаудан заңда тыйым салынбаған барлық құралдармен қорғану мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге, сондай-ақ олардың жеке бас құқықтары мен мүлiктiк құқықтарын қорғауға шаралар қолдануға мiндеттi;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 27-бабының 1-бөлігі, оған сәйкес әркімнің қылмыстық процесс барысында осы Кодексте көзделген тәртіппен білікті заң көмегін алуға құқығы бар;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабының 1-бөлігі, оған сәйкес қорғаушы күдіктi, айыптауды теріске шығаратын немесе күдіктінің, айыпталушының жауаптылығын жеңілдететін мән-жайларды анықтау мақсатында қорғаудың барлық заңды құралдары мен тәсiлдерiн пайдалануға және оларға қажетті білікті заң көмегін көрсетуге мiндеттi;
• Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабы 2-бөлігінің 5) тармағы, оған сәйкес қорғаушы қамауға алу хаттамасымен, бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулымен және бұлтартпау шарасын ұзарту туралы қаулымен, күдіктінің немесе қорғаушының өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен, күдіктіге, айыпталушы ұсынылған немесе ұсынылуға тиіс болған қамауда ұстау мерзімі, үйқамақ, істі қарау мерзімінің үзілгені туралы хабарламамен танысуға құқылы, ал сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін – барлық материалдармен бірге одан кез келген ақпаратты кез келген көлемде жазып, ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді және олардың тізімін қоспағанда, көшірмелерін жасауға; айыптау тарапының куәгерлері, күдіктіні күдікті деп тану туралы қаулыны, күдіктінің әрекетінің саралануын хабарлау кезінде қатысуға құқылы.
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабы 2-бөлігінің 12) тармағында қорғаушының заңға қайшы келмейтін кез келген басқа да қорғау құралдары мен тәсілдерін пайдалануға құқығы бар екендігі белгіленген;
• Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 120-бабының 3-бөлігі, оған сәйкес құжаттарда жазбаша да, өзге нысанда да тіркелген мәлiметтердi қамтуы мүмкiн. Құжаттарға, сонымен бiрге, Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 122-бабында көзделген тәртiппен алынған, талап етiп алдырылған немесе ұсынылған түсiнiктемелер, түгендеулердің, ревизиялардың актiлерi, анықтамалар, салықтық тексерулер актілері, салық қызметі органдарының қорытындылары, сондай-ақ компьютерлiк ақпаратты қамтитын материалдар, фото- және кинотүсірілімдер, дыбыс- және бейнежазбалар да жатады;
• «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 6-бабы, оған сәйкес прокуратураның, соттардың, өзге де мемлекеттік органдардың, өзге де ұйымдар мен адамдардың заң көмегін көрсететін тұлғалардың қызметіне араласуына жол берілмейді;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 2) тармақшасы, оған сәйкес барлық мемлекеттiк органдардан, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен заңды тұлғалардан адвокаттық қызметтi жүзеге асыруға қажеттi мәлiметтердi сұратуға және алуға құқылы;
• аталған Заңның 33-бабының 3-тармағының 3) тармақшасы, ол Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен және шектерде, заң көмегiн көрсетуге қажетті нақты деректерді өзі дербес жинауға және оларды мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға ұсыну құқығына кепілдік береді;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 4) тармақшасы, оған сәйкес процестік құжаттарды, тергеу және сот iстерiн қоса алғанда, көмек сұрап өтініш жасаған тұлғаға қатысты материалдармен танысуға және оларда қамтылған ақпаратты Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен тіркеп алуға құқылы;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 8) тармақшасында адвокаттың, егер бұл анықтау сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізу кезiнде, сотта қорғауды немесе өкiлдiк етуді жүзеге асыру үшiн қажет болса, мемлекеттiк құпияларды құрайтын, сондай-ақ әскери, коммерциялық, қызметтiк және заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтитын ақпаратпен Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртiппен танысуға құқығы бар;
• аталған Заңның 33-бабы 3-тармағының 9) тармақшасы, оған сәйкес адвокат заң көмегiн сұрап өтініш жасаған тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғаудың заңда тыйым салынбаған барлық құралдары мен тәсiлдерiн пайдалануға;
• аталған Заңның 33-бабының 4-тармағы, оған сәйкес мемлекеттік орган немесе лауазымды адам, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, адвокаттың заң көмегiн сұрап өтініш жасаған тұлғаның мүдделерiн бiлдiру құқығын танудан бас тарта алмайды, және бұл норма адвокаттың соттардың, прокуратураның, қылмыстық процесті жүргізуші органдардың әкімшілік ғимараттарына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен адвокат куәлігін көрсету арқылы еркін кіру құқығын да белгілейді;
• Аталған Заңның 35-бабының 5-тармағы, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайлардан басқа ретте, адвокаттық іс қағаздарын жүргізу, онымен байланысты өзге де материалдар мен құжаттар, сондай-ақ адвокаттың мүлкі, оның ішінде ұялы байланыс құралдары, аудиоаппаратурасы, компьютерлік техникасы жете тексерілуге, қарап-тексерілуге, алынуға, алып қойылуға және тексерілуге жатпайды;
• Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің
2-бабының 3-тармағының а) тармақшасы, оған сәйкес осы Пактіге қатысушы әрбір мемлекет құқықтары мен бостандықтары бұзылған кез келген адамға, тіпті егер бұл бұзушылық қызметтік міндеттерін атқаратын адамдар жасаған болса да, тиімді қорғауды қамтамасыз етуге міндеттенеді;
• Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің
2-бабының 3-тармағының (c) тармақшасы, құзыретті органдардың құқық қорғау құралдарының қол жетімділігін қамтамасыз ету міндетін қамтиды;
• Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің
14-бабының 3-тармағының б) тармақшасы, оған сәйкес әркімнің қорғауға дайындалу және өз таңдауы бойынша қорғаушымен сөйлесу үшін жеткілікті уақыты мен мүмкіндіктері болуға құқығы бар;
• Адвокаттардың рөлі туралы негізгі қағидаттардың 16-тармағының а) тармақшасы, онда үкіметтер адвокаттардың қауіп-қатерлерден, кедергілерден, қорқытулардан немесе орынсыз араласулардан бос ортада өздерінің барлық кәсіби міндеттерін орындауын қамтамасыз етеді;
• Аталған Негізгі қағидаттардың 20-тармағы, оған сәйкес құзырлы органдар адвокаттарға өз клиенттеріне тиімді заң көмегін көрсетуге мүмкіндік беру үшін олардың иелігіндегі немесе бақылауындағы тиісті ақпаратқа, істерге және құжаттарға жеткілікті алдын ала қолжетімділікті қамтамасыз етуге міндетті. Мұндай қолжетімділік қажеттілік туындаған кезде тез арада қамтамасыз етілуі керек;
• Біріккен Ұлттар Ұйымының Қылмыстық сот төрелігі жүйелеріндегі заң көмегіне қол жеткізу қағидаттарының 16-тармағы, оған сәйкес мемлекет заң көмегін алушыны қорғауды ұйымдастыруға немесе оның адвокатының функцияларын дербес жүзеге асыруға араласпауы тиіс;
• осы Қағидалардың 28-тармағы, оған сәйкес тиімді заң көмегі қамауға алынғандарға қорғаушыларға кедергісіз қол жеткізуді қамтамасыз етуді, хабарламалардың құпиялылығын, іс материалдарымен танысуды қамтамасыз етуді, сондай-ақ оларды қорғауға дайындалу үшін жеткілікті уақыт пен мүмкіндіктерді қамтамасыз етуді қамтиды, бірақ олармен шектелмейді;
• осы Қағидалардың 44-тармағының а) тармақшасы, оған сәйкес қамауға алынғандардың заңмен белгіленген заң көмегіне тез қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін мемлекеттер қылмыстық құқық бұзушылыққа байланысты ұсталған, қамауға алынған, күдікті немесе айыпталушы немесе жауапкершілікке тартылған адамдарға полиция бөлімшелерінде полиция мен сот органдарының заң көмегін алу құқығын немесе оған қол жеткізуді еркін түрде шектемеуін қамтамасыз етуі тиіс;
• аталған тармақтың b) тармақшасы, ол мемлекеттердің полиция бөлімшелерінде және басқа қамау орындарында ұсталғандарға осындай көмек көрсету үшін көмек көрсету үшін тағайындалған адвокаттарға қол жеткізуді жеңілдетуді талап етеді;
• осы тармақтың (g) тармақшасы, ол мемлекеттерге қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған әрбір адамның өзін қорғауға дайындалу үшін жеткілікті құралдары болмаған жағдайда жеткілікті уақыттың, қаражаттың және техникалық және қаржылық қолдаудың болуын және толық құпиялылық жағдайында адвокатпен кеңесу мүмкіндігін қамтамасыз ету міндетін белгілейді.
Адвокатқа заң көмегін көрсету кезінде мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды сақтау міндеті «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңның 33-бабында белгіленген. Мемлекеттік құпияларды қорғау, ішкі істер органдары объектілерінің қауіпсіздігін және терроризмге қарсы қорғалуын қамтамасыз ету мәселелері адвокаттардың өз қорғауындағы адамдарға қатысты тергеу әрекеттерін жүргізуге техникалық құралдарын әкелуге тыйым салуды қамтымайтын тиісті заңдармен реттеледі.
Адвокаттың тергеу әрекеттерін жүргізу үшін тергеушіге келуі, телефоны болуы арқылы құпия ақпаратты заңсыз алуы немесе құпиялық режимін бұзуы мүмкін екендігі туралы дәлелдемелер құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен ұсынылмаған.
«Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде, арнайы үй-жайларда ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы» Заңның 15-бабының нормасы қорғаушыға қылмыстық іс материалдарын жазу (көшіру) үшін қажет және тек көрсетілген мақсаттарда ғана пайдаланылатын камерамен, сканермен, дауыс жазу құрылғысымен жабдықталған ұялы байланыс құралдарын алып кіруге тыйым салмайды.
Жоғарыда аталған нормаларды сөзбе-сөз түсіндіруден шығатыны, адвокат, қорғаушы техникалық құралдарды пайдалана отырып, іс материалдарында қамтылған мәліметтерді өз бетінше жазып алуға, оның ішінде қылмыстық іс материалдарының көшірмелерін жасауға құқылы.
Адвокаттың бұл құқығы жедел-іздестіру әрекеттерін жүзеге асыратын лауазымды тұлғалардың міндеттеріне, оған өз құқықтарын жүзеге асыру үшін техникалық құралдарын пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етуге сәйкес келеді.
Осылайша, адвокат уақытша ұстау изоляторында (УИЗО) ұялы телефонды алып жүруге және пайдалануға құқылы, өйткені телефон, басқалармен қатар, оның кәсіби міндеттерін атқаратын жұмыс құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 106-бабының 1-бөлігіне сәйкес, құқықтары мен бостандықтарын прокурордың, тергеу және анықтау органдарының әрекеті (әрекетсіздігі) және шешімі тікелей қозғайтын тұлға қылмыстық құқық бұзушылық туралы сотқа жүгінуге құқылы.
Қылмыстық-процестік кодексінің 106-бабының 3-бөлігінде сот тексеруінің шектері осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген әрекеттерді жасау (әрекетсіздік) және шешімдерді қабылдау кезінде заң нормаларының сақталуын анықтаумен шектеледі.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде,
соттан өтінемін:
1. ________ қалалық ІІБ ____аты-жөні____ полиция қызметкерлерінің _______ полиция бөлімінің әкімшілік ғимараттарының аумағындағы тергеу іс-шаралары мен әрекеттерді жүргізетін жерге аудио-бейне жазу мүмкіндігі бар, сондай-ақ Интернет желісіне қосылу функциясы бар ұялы телефон мен кіруіме тыйым салуда көрсетілген іс-әрекеттері заңсыз деп тануды.
2. Көрсетілген лауазымды тұлғаларға адвокатқа кәсіби міндеттерін орындау үшін қажетті ұялы телефонды пайдалана отырып, клиентке қолжетімділікті қамтамасыз ету арқылы жіберілген бұзушылықты толығымен жоюды міндеттеуді.
3. Анықталған заң бұзушылықтарды жою туралы ______ қала прокурорына және полиция бөлімінің бастығы ________ атына жеке қаулы шығаруды.
Қосымшалар:
1. Қорғау (өкілдік) туралы хабарлама.
2. Адвокат куәлігінің көшірмесі.
Адвокат ____________________
«__» _________ 202__ ж.
