ҚР ӘРПК 124-бабы 2-бөлігінің, 127-бабы 9-бөлігінің және 171-бабы 4-бөлігінің ҚР Конституциясына сәйкестігі бойынша РАА ҰСТАНЫМЫ

2023 жылғы 18 қазанда
Республикалық адвокаттар алқасы
Ғылыми-консультативтік кеңесінің
шешімімен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 124-бабының екінші бөлігінің, 127-бабының тоғызыншы бөлігінің және 171-бабының төртінші бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі бойынша Республикалық адвокаттар алқасының ҰСТАНЫМЫ

1. Мәселенің сипаттамасы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Нұрахмет Сәрсембіұлы Қалижановтың 2023 жылғы 11 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 1-баптың 1-тармағына, 12-бабының 2-тармағына, 13-бабының 2-тармағына, 14-бабына,  39-бабының 3-тармағына, 77-бабының 3-тармағының 2) тармақшасына, 78-бабына Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің (бұдан әрі – ӘРПК) 124-бабының 2-бөлігінің, 127-бабының 9-бөлігінің, 171-бабының 4-бөлігінің сәйкестігін тексеру туралы шағымын қарайды.

2. Өтініш берушінің құқықтарының болжамды бұзылуының сипаты

Астана қаласының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының өндірісінде Абылайхан Мүсілімұлы Дуесбаевтың талап қоюшының мүдделерiн Н.С. Қалижанов қорғаған «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң Мемлекеттiк кiрiс комитетiнiң Астана қаласы бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің Есіл ауданы бойынша мемлекеттік кірістер басқармасы» республикалық мемлекеттік мекемесіне қатысты талап арызы бойынша әкiмшiлiк актiлер мен әрекеттердi даулау туралы әкімшілік іс қаралды.

Астана қаласының Мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2023 жылғы 25 сәуірдегі үкімімен Н.С.Қалижановқа 20 (жиырма) айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, яғни 69 000 (алпыс тоғыз мың) теңге ақшалай айыппұл салынды.

Соттың талаптарын орындамағаны, сот отырысында төрағалық етушiнiң өкiмдерiне бағынбағаны, сотта белгiленген ережелердi бұзғаны, сондай-ақ сотқа және (немесе) судьяға сыйламаушылықты анық көрсететiн өзге де әрекеттерi (әрекетсiздiгi) үшiн ақшалай жаза тағайындауға соттың әкімшілік іс бойынша тараптың өкіліне 20 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде ақшалай айыппұл салу құқығын қарастыратын ӘРПК-нің 127-бабының нормалары негіз болды.

3. Адвокатураның ұстанымы және оның негіздемесі

Арыз беруші шағымданған ӘРПК нормалары әкімшілік соттың процестік мәжбүрлеу шараларын қолдану кезіндегі әрекеттеріне қатысты, бұл ретте қаралып жатқан шағымда мұндай шараларды қолдану негіздері көтерілмеген.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағына сәйкес әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.

Конституцияның 14-бабында тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге жол бермейтін, барлығының заң мен сот алдында теңдігі қағидасы бекітілген.

ӘРПК-нің 123-бабында көзделген процестік мәжбүрлеу шараларының бірін қолдануға құқылы: ескерту; сот отырысы залынан шығарып жіберу; ақшалай өндіріп алу.

ӘРПК-нің 127-бабының 3-бөлігіне сәйкес, сот процестік құқықтарды теріс пайдаланатын немесе процестік міндеттерді орындамайтын тұлғаға, оның ішінде сот белгілеген мерзімді дәлелсіз себептермен бұза отырып дәлелдер ұсынылған, тапсырмалар орындалған жағдайларда, егер бұл әкімшілік істі қараудың созылуына алып келсе, ақшалай өндіріп алуды тағайындайды. ӘРПК-нің аталған бабының 4-бөлігінде соттың талабын, сұрау салуын орындамағаны, әкімшілік іске қатысушы адамның сотқа келмегені, сотқа уақтылы хабарламағаны, кері қайтарып алуды уақтылы бермегені, сот отырысында төрағалық етушінің өкімдеріне бағынбағаны, сотта белгіленген қағидаларды бұзғаны, сондай-ақ сотты және (немесе) судьяны құрметтемегені туралы анық куәландыратын өзге де әрекеттер (әрекетсіздік) үшін сот ақшалай өндіріп алуды қолдануға құқылы.

Бұл ретте жеке тұлға, лауазымды адам, заңды тұлға немесе оның өкілі процессуалдық мәжбүрлеудің субъектілері болып табылады.

ӘРПК-нің 127-бабының 5-бөлігінде соттың шешімін, соттың тараптардың татуласу, медиация немесе дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісімін бекіту туралы ұйғарымын орындамағаны үшін сот осы сот актісінде орындалуға жататын мерзімді көрсете отырып, жауапкерге ақшалай өндіріп алуды қолдану көзделген.

Өтініш беруші ӘРПК-нің 124-бабының 2-бөлігінің, 127-бабының 9-бөлігінің, 171-бабының 4-бөлігінің ақшалай айыппұл салу туралы ұйғарымды орындауға қатысты нормаларын даулайды.

ӘРПК-нің 124-бабының 2-бөлігінде ақшалай жаза тағайындау туралы ұйғарымға шағым жасау процестік мәжбүрлеу шараларының орындалуын тоқтатпайды деп көрсетілген. Жеке шағым беруге тағайындалған жаза орындалғаннан кейін жол беріледі.

ӘРПК-нің 171-бабының 4-бөлігіне сәйкес, сот шешімін немесе соттың ақшалай айыппұл салу туралы ұйғарымын орындамау ӘРПК-нің 127-бабының тоғызыншы бөлігінде белгіленген мөлшерде даусыз тәртіппен қайталап ақшалай өсімпұл салуға әкеп соғады.

Бұл ретте, ӘРПК-нің 127-бабының 9-бөлігі соттың осы баптың үшінші және төртінші бөліктерінде көрсетілген сот актісін немесе талабын орындамаған жағдайда, сот жауаптылыққа тартуға құқылы - адамға он айлық есептiк көрсеткiш қосылған сомада қайталап ақшалай айыппұл салынады.

Жоғарыда аталған нормаларды жүйелі талдау барысында заң шығарушы соттың ақшалай жаза тағайындауға құқығы бар істерді ақшалай айыппұлдың субъектілерін, мөлшерін, сондай-ақ сот актісін қайталап орындамаған жағдайда бақылау шарасын айқындап, бөлгені байқалады.

Сот отырысында сот талаптарын орындамау фактілерін, сондай-ақ іс жүргізу құқықтарын теріс пайдалану жағдайларын қамтитын әкімшілік істің қандай жағына қарамастан ақшалай жаза тағайындаудың екі негізі бар.

Ақшалай өсімпұл салынған адам ақшалай өсімпұл сомасын төлеу жөніндегі міндеттемені орындамаған жағдайда, оған он айлық есептік көрсеткіш қосылған ақшалай өсімпұл қайта қолданылуы мүмкін.

Ақшалай жаза тағайындаудың үшінші негізі субъектінің құрамымен шектеледі және ол әкімшілік немесе өзге де мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар қабылдаған әкімшілік актілер, олардың әрекеттері немесе әрекетсіздігі негізінде айқындалатын жария-құқықтық қатынастардан туындайтын дау бойынша талап қойылған тұлға болып табылатын жауапкерге ғана қолданылуы мүмкін, онда жауапкерлердің тізімі көрсетілген.

Бұл ретте сот жоғарыда көрсетілген негіздер болған жағдайда ақшалай айыппұл салу туралы ұйғарым шығарады, оған он жұмыс күні ішінде шағым жасауға болады, бірақ ұйғарымның көшірмесі тапсырылған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде орындалады.

ӘРПК-нің 171-бабының 4-бөлігі әкімшілік істі мәні бойынша қараған сот шешімін орындамау фактісі және ақшалай өндіріп алу туралы сот ұйғарымы айыппұл ақшалай жазаны қайталап және ұлғайту үшін жеткілікті негіз болып табылатын сот бақылауын жүзеге асыру кезінде шығарылған іс-әрекетін реттейді.

Осылайша, ӘРПК-нің 171-бабының 4-бөлігі, 127-бабының 9-бөлігі ӘРПК-нің 18-бабында бекітілген сот актілерінің міндеттілігі қағидатын іске асыруға бағытталған соттың іс жүргізу жауап беру шарасы болып табылады.

Ақшалай жаза түріндегі процессуалдық мәжбүрлеу шарасы әкімшілік, қылмыстық немесе азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түріне жатпайды. Процестік мәжбүрлеу шарасын оның түріне қарамастан қолданудың негізгі мақсаты – әкімшілік процеске қатысушылардың әкімшілік іс жүргізу ережелерін мүлтіксіз орындауы, талаптарды, сот талаптарын, сот актілерін тиісінше орындауы.

ӘРПК-нің 5-бабының 2-бөлігіне сәйкес, әкімшілік іс жүргізудің міндеті адамның бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, құқықтары мен заңды тұлғалардың қоғамдық-құқықтық қатынастардағы мүдделерін тиімді қорғау және қалпына келтіру мақсатында әкімшілік істерді әділ, бейтарап және уақтылы шешу болып табылады. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін әкімшілік іс жүргізуде белгілі бір жағдайларда пайда болатын ақшалай айыппұл түріндегі қатысушылардың жауапкершілігін қамтитын тиімді құралдар болуы керек.

Әкімшілік іс жүргізу мақсаттары үшін сот кең өкілеттіктерге, соның ішінде ӘРПК-нің 16-бабында белгіленген соттың белсенді рөлі қағидасына сәйкес әрекет ету мүмкіндігіне ие. Сот өзiне жүктелген мiндеттер шеңберiнде өз бастамасы бойынша немесе әкiмшiлiк процеске қатысушылардың дәлелдi өтiнiшi бойынша қосымша материалдар мен дәлелдемелер жинайды, сондай-ақ әкiмшiлiк iс жүргiзу мәселелерiн шешуге бағытталған өзге де әрекеттердi жүзеге асырады.

Осылайша, соттың талаптары мен өтініштері әкімшілік істі сапалы қарауды ұйымдастыруға бағытталғандықтан, оларды процеске қатысушылардың міндетті түрде орындауын талап етеді. Егер адам өз әрекетiмен немесе әрекетсiздiгiмен бағынбаушылық, елемеу және белгiленген ережелердi бұзуды көрсетсе, онда сот барабар жауап беру шарасы ретiнде ақшалай айыппұл салады.

Ақшалай жаза қолдану туралы ұйғарымды оған шағымдану мерзіміне қарамастан, белгіленген мерзімде орындау әкімшілік процеске қатысушылардың сот арқылы қорғалу құқықтарын шектемейді, керісінше, тараптардың немесе сотпен процестік қатынастарындағы олардың өкілдерін тәртібін жақсартуға бағытталған.

ӘРПК-нің 127-бабының 7-бөлігіне сәйкес ақшалай өндіріп алу қолданылған тұлға оны төлеуден босату немесе ақшалай өндіріп алу мөлшерін азайту туралы өтінішхатпен сотқа жүгінуге құқылы. Осы ережені сақтау үшін сот ақшалай өсімпұлды төлеуді кейінге қалдыруға, оның мөлшерін азайтуға немесе адамды оны төлеуден толық босатуға құқылы.

ӘРПК-де көзделген процестік мәжбүрлеу шаралары Қазақстан Республикасының Азаматтық-процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) талаптарына сәйкес жауапкершілікке тартудың қолданыстағы тәртібінен айтарлықтай ерекшеленеді.

Осылайша, АПК-нің 21-бабының 3-бөлігіне сәйкес сот актілерін орындамау, сондай-ақ сотты құрметтемеудің өзге де көріністері заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. АПК-нің 119-бабының 2-бөлігінде сотқа құрметтемеушілік білдіргені үшін әкімшілік жауапкершілік көзделген. Әкімшілік процесте ақшалай жаза түріндегі процестік мәжбүрлеу шарасы ӘРПК-нің 127-бабында көзделген негіздер бойынша ғана қолданылады, ол сот процесіне қатысушылардың сот ісін жүргізуге қатысты ережелер мен талаптарды бұзуының субъектілері мен фактілерін айқындайды.

Бұл ретте, осыған ұқсас процестік мәжбүрлеу шарасы – ақшалай жаза – қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің (ҚПК) 159, 160-баптарында көзделген. Қылмыстық процесте бұл шара да 1997 жылғы қолданылу мерзімі өтіп кеткен ҚПК айырмашылығы жауапкершіліктің дербес түрі болып табылады, оның 160-бабына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамаға сәйкес ақшалай жаза тағайындау туралы мәселе шешілді.

Осылайша, ӘРПК-нің процессуалдық мәжбүрлеу шаралары процессуалдық құқықтық жауапкершіліктің дербес түрін білдіреді.

Қаралып отырған ӘРПК баптары Конституцияның 1-бабында белгіленген заңдылық қағидаттарын нығайтуға бағытталған. Сот ісін жүргізудің белгіленген тәртібін сақтау және белгіленген ережелерді бұлжытпай орындау адамның негізгі құқықтарына ешбір жағдайда әсер етпейді және соттың процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдануы қандай да бір негізде кемсітушілік ретінде қарастырыла алмайды. Конституцияға сәйкестігіне  даулап отырған нормалар кемсітушілік мән-жайларды қамтымайды және белгіленген талаптарды бұзған барлық тұлғалардың міндетті түрде орындауына әсер етеді.

4. Республикалық адвокаттар алқасының қорытындысы

Республикалық адвокаттар алқасы Қазақстан Республикасы ӘРПК-нің 124-бабының 2-бөлігінің, 127-бабының 9-бөлігінің, 171-бабының 4-бөлігінің нормаларын Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағына, 12-бабының 2-тармағына, 13-бабының 2-тармағына, 14-бабына, 39-бабының 3-тармағына, 77-бабының 3-тармағының 2) тармақшасына, 78-бабының 3-тармағына, 13-бабының 3-тармағына сәйкес келмейді деп тануға негіз жоқ деп есептейді.