РАА ҚР ҚПК 127-бабының 4-бөл ҚР Конституциясының 13, 14, 76, 77-бабтарына сәйкестігі мәселесі бойынша ҰСТАНЫМЫ

БЕКІТІЛГЕН
Республикалық адвокатттар алқасының
Ғылыми-консультативтік кеңесінің
шешімімен
2024 жылдың 02 сәуірінде

Республикалық адвокаттар алқасының Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының 4-бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясының 13, 14, 76, 77-баптарына сәйкестігі мәселесі бойынша
ҰСТАНЫМЫ

1. Мәселенің сипаттамасы

Қазақстан Республикасының азаматы Наушабаева Р.А. (бұдан әрі – арызданушы) Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының 4-бөлігін Қазақстан Республикасы Конституциясының 13, 14, 76, 77-баптарына сәйкес емес деп тану туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына шағыммен   (бұдан әрі –Шағым) жүгінді.

Шағымның уәждері бойынша Атырау қаласының № 2 сотының 2023 жылғы 29 қыркүйектегі үкімімен арызданушы процестік келісім бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабының 4 бөлігінің 2 тармағында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықты жасағаны үшін кінәлі деп танылды және 5 жыл 6 ай мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалып, жас балаларының болуына байланысты 5 жылға кейінге қалдырылды.

2. Өтініш берушінің құқықтарының болжамды бұзылуының сипаты

Арызданушының айтуынша, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында сотталушылардың көбірек саны тартылған, алайда, тергеушінің Қаулылары бойынша азаматтар Кәрімов А.Н., Дүйсембай А.С., Өскенбаева Б.-ға  қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылып, ал сотқа тек үш тұлғаға қатысты іс жіберілді.

Арызданушы сотталушылардың іс-әрекеттері жоғарыда аталған тұлғалардың іс-әрекеттерімен тығыз байланысты және басқа сотталушылардың әрекеттерінен оқшауланған сотталушылардың әрекеттеріне дұрыс саралау беру мүмкін емес деп санайды, және Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының дәл сол күдік бойынша қылмыстық қудалауды тоқтату туралы қаулысы сот үшін міндетті болып табылатынын көздейтін Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының нормасы Конституцияның 13, 14, 76, 77-баптарына қайшы келеді деп тануды сұрайды.

3. Адвокатураның ұстанымы және оның негіздемесі

Конституцияның 77-бабының 1-тармағына сәйкес судья сот төрелігін жүзеге асыруда тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады.

Жалпы қабылданған анықтамалар мен түсініктерге сүйене отырып, судьяның тәуелсіздігі принципі оның әділдігінен, істің мән-жайын зерттеп, оның құқықтық санасы мен сөз бостандығына ешбір әсер етпей сот актісін жасай алуынан көрінеді. Судья өзінің ішкі сенімі бойынша қолданылатын материалдық және процессуалдық құқығының нормаларына негізделіп сотталушының заңды жауапкершілігін, жеке немесе жария материалдық құқықтық қатынасқа қатысушылардың субъективті құқықтары мен міндеттерін нақтылайтын заңды және негізді сот актісін шығару үшін сот отырысында зерттелген дәлелдемелерді бағалайды, қолданылған құқық нормасының диспозициясын (гипотезасын) талдайды және түсіндіреді.

Тәуелсіздік принципі судьяның басқа біреудің іс-әрекетіне тәуелді болмауын, дәлелдемелерді зерттеуде, сот тергеуінің толықтығы мен объективтілігін қамтамасыз етуде, шешім қабылдауда шектеуге болмайтынын білдіреді. Дәлелдердің ешқайсысының сот үшін алдын ала белгіленген күші жоқ (ҚР ҚПК 25-бабының 2-бөлігі).

Даулы норма соттың іс бойынша процессуалдық шешім қабылдауын шектейді, дәлелдемелерді объективті және бейтарап бағалауға, сот тергеуінің толықтығы мен жан-жақтылығын қамтамасыз ету шараларын қолдануға мүмкіндік бермейді.

Сотқа дейінгі сатыда іс бойынша іс жүргізу тоқтатылған адамдардың іс-әрекетіне сот баға бере алмайды және іс жүзінде тергеушінің, тергеушінің, прокурордың пікірі мен шешіміне тәуелді болады.  Өйткені олар жеке тұлғаларға қатысты іс жүргізуді қылмыс құрамының жоқтығы үшін тоқтатқан жағдайда қылмыс құрамы және оны мақұлдаса, онда сот бұл адамдарды, тіпті олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамының бар екенін түсінсе де, кінәсіз деп санауға тиіс.

Сонымен, Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының 4-бөлігі сотты қылмыстық қудалау органы мен қадағалау органының іс-әрекетіне тәуелді етеді және іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы қаулының алдын ала белгіленген күші бар.

Әркімнің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы) және барлығының заң мен сот алдында теңдігі қағидасы (Конституцияның 14-бабының 1-тармағы) көптеген елдерде танылған және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (7-бап), Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Конвенция (6-бап) және басқа да халықаралық құжаттар сияқты халықаралық құжаттарда бекітілген.

1999 жылғы 29 наурызда Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі «Қазақстан Республика Конституциясының 13-бабының 2-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 76-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы» № 7/2 қаулысын қабылдады. Онда Конституцияның 14-бабының 1-тармағына түсініктеме берілген және «Заң мен сот алдында әркім тең» қағидасы жеке адамның құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, осы құқықтарды мемлекет тарапынан тең қорғауды және заң алдында әркімнің бірдей жауапкершілігін белгілейтіні көрсетілген.

Бұл норманың мағынасынан адамдар сот алдында әртүрлі лауазымдарды атқара алмайды немесе қандай да бір артықшылықтар мен артықшылықтарға ие бола алмайды. Қылмыстық процеске қатысушылардың барлығы, оның ішінде сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысындағы іске қатысатындар да тең құқықтарға ие болуы және бірдей жауапкершілікте болуға тиіс.

Қылмыстық-процестік заңнамасында сот қылмыстық істі қарау кезінде істі дұрыс шешу үшін қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті тексеруді қамтамасыз етуге міндетті екенін көрсетілген (ҚР ҚПК-нің 24-бабының 1-бөлігі).

Бұл ретте, Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының 4-бөлігіне сәйкес, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының жеке тұлғаларға қатысты қылмыстық қудалауды тоқтату туралы қаулысы сот үшін міндетті болып табылады және сот олардың кінәсінің жоқтығына немесе басқа адамдардың әрекеттерімен кінәлі байланысына күмән келтіре алмайды.

Мұндай жағдайларда сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында өздеріне қатысты іс жүргізу тоқтатылған тұлғалардың сотқа жеткізілген адамдарға қарағанда белгілі бір артықшылығы болады, өйткені сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының шешімі олардың қылмыстық жауапкершілікке тартылмайтындығына кепілдік болып табылады.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жоғарыда аталған Нормативтік қаулысының 3-тармағында «Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабы 2-тармағының нормасын ... сот төрелігі деп түсіну керек» делінген. Республикада заңда белгіленген сот ісін жүргізу нысандары арқылы тек сот жүзеге асырады. Сотқа Республиканың Конституциясында және заңдарында белгіленген жағдайларда заң негізінде адам мен азаматтың кейбір конституциялық құқықтарын шектеуге мүмкіндік беретін шешімдер, үкімдер және өзге де шешімдер қабылдауға, лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне шағымдарды қарауға, мемлекеттік органдар заңсыз актілердің күшін жоюға құқығы бар».

Өз кезегінде, «Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар» деген конституциялық қағидасы кез келген адамның сот арқылы қорғалу құқығын білдіреді. Алайда, даулы норма бұл құқықты шектейді.

Басқа посткеңестік елдердің заңнамасында қылмыстық қудалау органының сот туралы шешімінің міндетті күшін белгілейтін құқықтық нормалар жоқ. Оның үстіне, олар ешқандай дәлелдеудің сот алдында бұрын белгіленген құндылығы жоқ деген қағиданы берік ұстанады.

Қылмыстық құдалау органы шешімдерінің сотқа дейінгі мәнін танумен келісу мүмкін емес, себебі тергеуші (анықтаушы), прокурор белгілі бір адамға қатысты қылмыстық қудалау функциясын жүзеге асыратын айыптаушы болып табылады, бірақ олар тек айыптау емес, сонымен қатар қылмыс жасады деген күдік бар адамды ақтайтын дәлелдемелерді жинауға міндетті.

Қылмыстық процестің принциптерінің бірі тараптардың бәсекелестігі болып табылады (ҚК 23-бап).

Қылмыстық-процестік кодексінің 15-бабының 2-бөлігіне сәйкес, қылмыстық істі айыптау, қорғау және шешу функциялары бір-бірінен бөлінген және бір органға немесе бір лауазымды адамға жүктелмейді.

Бәсекелесу принципі қылмыстық процестің сот сатыларында ғана толық жүзеге асады. Қылмыстық қудалау органы қылмыстық қудалауды тоқтатқан жағдайда ол бірден бірнеше функцияларды біріктіреді, атап айтқанда: тергеу, қылмыстық қудалау және қылмыстық істі шешу.

Қылмыстық қудалауды тоқтату туралы қаулы уәжді болуға тиіс, бұл тергеуді жүзеге асыратын адамның қылмыстық істің нақты мән-жайларын анықтауын білдіреді.

Қаулыда баяндалған қорытындылар іске қатысушы басқа адамдар арасындағы дауларды шешу өкілеттігі берілмеген белгілі бір лауазымды адамның пікірін білдіреді.

Бұрын қолданыста болған Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Қылмыстық-процестік кодексінде 131-баптың 4-бөлігінің «Преюдиция» тармағында: «Қылмыстық қудалау органы қаулысының сот үшін міндетті күші жоқ» деп көрсетілген.

Өтініш беруші даулаған норма 2014 жылы жаңа Қылмыстық-процестік кодексінің қабылдануымен ғана пайда болды. Бұл норманың қылмыстық қудалау органдарының мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталғаны анық.

4. Республикалық адвокаттар алқасының қорытындылары мен ұсыныстары

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының 4-бөлігі Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 76-бабының 1 және 2-тармақтарына, 77-бабының 1-тармағына сәйкес келмейді.

2. Республикалық адвокаттар алқасы «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 64-бабының 4-тармағына сәйкес аталған өтініш бойынша шешім қабылдағаннан кейін Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Мәжiлiсiне, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына және өзге де мемлекеттiк органдарға Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексiнен 127-баптың 4-бөлігін алып тастау жөнінде заңнамалық шаралар қабылдау қажеттігі туралы ұсыным жіберсін.