Қылмыстық істер бойынша сот отырыстарын қашықтықтан өткізу тәжірибесіне қатысты РАА ҰСТАНЫМЫ

Қылмыстық істер бойынша сот отырыстарын қашықтықтан өткізу тәжірибесіне қатысты Республикалық адвокаттар алқасының ҰСТАНЫМЫ

Адвокаттар А.М. Айдарханова, А.А. Айдарханов, Ш.Ш. Байжанов,
Г.Р. Жуаспаева және В.Ж. Садыковқа қатысты Алматы қалалық сотының қылмыстық істер жөніндегі Сот алқасының жеке қаулы шығаруына және осы сот актісінің күшін жою туралы адвокаттар тобының өтінішіне байланысты Республикалық адвокаттар алқасы төмендегілерді мәлімдейді.

Жоғарыда аталған адвокаттар бірнеше айыпталушының қорғаушылары болып табылады. Сот олардың кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамағаны үшін адвокаттық қызметпен айналысу лицензиясынан айыруды талап етеді. Соттың хабарлауынша, қорғаушылар 19 қыркүйекке белгіленген сот отырысына қашықтықтан қосылмай, онлайн сот отырысын демонстрациялық түрде бұзды.

Республикалық адвокаттар алқасы бұл жағдайда сот төрелігін жүзеге асыруға араласу немесе сотқа өзге де қысым көрсету мақсатын көздемейді. Қылмыстық-процестік заңнаманың талаптарына сәйкес Алматы қалалық сотының жеке қаулыда келтірілген дәлелдерге құқықтық баға істі кассациялық тәртіпте қарау кезінде адвокаттардың шағымы бойынша заңда көзделген процестік нысандарда берілуі мүмкін. Жеке қаулыға кассациялық шағым жасау қорытындыларына байланысты аумақтық адвокаттар алқаларының уәкілетті органдары қажетті шешімдер қабылдайтын болады.

Сонымен бірге, осы қылмыстық істі мысалға ала отырып, біз қылмыстық сот ісін жүргізудің  өте нәзік аспектілеріне әсер ететін келесі жайттарға соттардың назарын аударуға мәжбүрміз.

Біздің ойымызша, қылмыстық істер бойынша сот отырыстарын қашықтықтан өткізу тәжірибесі адамның Конституцияның 13-бабының 3-тармағында бекітілген білікті заң көмегін алуға негізгі конституциялық құқығын қозғайды. Сонымен қатар, ҚР Конституциясының 39-бабының
3-тармағына сәйкес бұл құқық «ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс» құқықтар мен бостандықтардың тізбесіне енгізілген.

Адвокат пен оның қорғауындағы адамның өз адвокатымен құпия түрде сөйлесуге және сот отырысы кезінде барлық мәселелер бойынша онымен кеңесу мүмкіндігіне ие болса, білікті заң көмегі жоғары сапалы болуы мүмкін. Қорғауындағы адам судьяның немесе процеске қатысушылардың сұрақтарына өзінің әрбір жауабы алдында адвокаттың консультациясын алуға құқылы. Оның қасында тек сөзге ғана емес, сонымен қатар қорғауындағы адамның, судьяның және процеске қатысушылардың ым-ишарасы мен эмоциясына да жауап бере алатын адвокат болуы керек. Онлайн-процессте қорғаушы мұндай мүмкіндіктерден айырылады және өз клиентіне қысқаша кеңес бере алмайды.

Сонымен қатар, егер қорғауындағы адам мен адвокат сотқа тергеу изоляторынан қашықтан қатысса, онда адвокат басқа жерде орналасқан әріптестерімен байланыс орнатып, қорғау тактикасын реттей алмайды. Адвокаттың сотпен және процестің басқа қатысушыларымен жеке байланысы оның айтқанын дұрыс түсіну, тыңдау мүмкіндігін арттырады.

Айыпталушының ашық сотта жеке сотталу құқығы азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 14-бабында бекітілген әділ сот ісін жүргізу құқығының негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан 2022 жылғы 1 шілдеде өткен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты басшылығының адвокаттық қауымдастықпен кездесу барысында адвокат тарапынан өтінішхат болған жағдайда сот оған отырысқа тікелей (бетпе-бет) тәртіппен қатысуынан бас тартпауға тиіс екендігі туралы Жоғары Сот органының өкілдері біржақты жауап берді.

Төтенше жағдай кезінде соттардың жұмысын қамтамасыз ету үшін қашықтықтан технологияларды жаппай қолдану негізді болды, бірақ оларды айыпталушылардың келісімінсіз пайдалану олардың әділ сот ісін жүргізу құқығына айтарлықтай қауіп төндіреді. Сонымен қатар, бейнеконференцбайланыс көмегімен сот отырыстарын өткізу тәжірибесі соттар процеске қатысушылардың тұрақты, сапалы интернет-байланысын, сондай-ақ қосылыстың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмайтынын көрсетті, бұл қорғауындағы адамның өз адвокатымен кездесулер мен әңгімелесулердің құпиялылық принципіне қауіп төндіреді.

Бейнебайланыс бойынша қашықтықтан сот талқылауына қатысу адвокаттың және мүмкін достар мен отбасының қолдауымен сот залында жеке қатысумен бірдей емес. Сонымен бірге айыпталушылар сот залында процестің қандай болуы керектігі туралы бөлшектелген көріністі көреді. Бөлмеде адвокат болмаса, көптеген айыпталушыларға өздерінің қылмыстық сот процесінде не болып жатқанын түсіну қиынға соғады. Мұндай оқшаулаудың салдары осал айыпталушылар үшін одан да ауыр болуы мүмкін.

Тараптарды бейнебайланыс арқылы бақылау судьялар үшін де қиындықтар туғызады, олар вербалды емес қарым-қатынас элементтерін қабылдай алмайды және айыпталушының қай кезде қиындыққа тап болғанын анықтай алмайды, әсіресе егер іс жүргізу барысында техникалық қиындықтар туындайтын жағдайларда. Бұл қатаң үкімдерді шығаруға алып келуі мүмкін.

Адвокаттар сот тыңдауына дейін, тыңдау кезінде және одан кейін өз қорғаушыларына нақты қол жеткізуі керек.

Сондай-ақ адвокаттар мен айыпталушыларға тыңдауға дайындалу, оларды бірлесіп талқылау және қажет болған жағдайда өз дәлелдерін ұсыну үшін іс материалдарына уақтылы қол жеткізуге кепілдік берілуі керек.

Сот талқылауының форматы дәлелдемелерді толық зерттеуге мүмкіндік беруі керек.

Адвокаттық қоғамдастық процеске қатысушының сот талқылауын тікелей (бетпе-бет) тәртіппен өткізу туралы өтінішхаты болған жағдайда сот отырысы залында осы тараптың қатысуымен сот отырысын өткізуді соттар қамтамасыз етуі қажет екендігіне соттардың назарын аударады.