РАА Қазақстан Республикасындағы алқабилер сотының дамуы туралы ҰСТАНЫМЫ
Республикалық адвокаттар алқасының
Қазақстан Республикасындағы алқабилер сотының дамуы туралы
ҰСТАНЫМЫ
1. Алқабилер сотының құзыретін барлық ауыр және аса ауыр қылмыстарды қамтитындай кеңейту
Қазылар алқасының құзыретін кеңейту идеясы Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Заңның үстемдігін қамтамасыз ету» екінші институционалдық реформасы шеңберінде бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 қадам Ұлт жоспарында көрсетілген (бұдан әрі – Ұлт жоспары). Жоспардың 21-қадамында: «Алқабилер сотының ауқымын кеңейту. Алқабилер соты міндетті болуы тиіс қылмыстық істер санатының заңнамалық анықтамасы». Ұлт жоспары заң шығарушыдан алқабилер соты міндетті болуы керек істердің санаттарын нақты анықтауды талап етеді. Бұл қадам алқабилердің түсінікті құқықтық критерийге негізделген нақты юрисдикциясы болуы керек дегенді білдіреді. Осы ережеге қатысты кез келген ерекшеліктер шектеулі сипатта болуы керек және қылмыстық қудалау органдарына қолайлылық немесе басқа оппортунистік ойларға негізделмеуі керек.
Қазіргі уақытта бұл қадам орындалмай отыр. Осы бөліктегі барлық заңнамалық өзгерістер сәндік болып қалды және іс жүзінде қазылар алқасының өте шектеулі юрисдикциясын кеңейтпеді.
Алқабилер алқасының құзыретін кеңейту қажеттілігі, ең алдымен, қазіргі уақытта сот төрелігін шынайы әділ және тиімді жүзеге асыра алмай отырған сот жүйесінің дағдарысымен байланысты. Қоғамда сот төрелігінің адамгершілігі мен тиімділігінің жоқтығына қатысты шиеленіс көп.
Соттар құқық қорғау органдарының қызметіндегі гипертрофияланған репрессиялық принциппен күресе алмайды және азаматтарды, олардың құқықтары мен заңдылықты әрқашан қорғай алмайды. Бұдан қоғам ғана емес, еліміздің экономикасы да зардап шегуде, өйткені тәртіп сақшыларының озбырлығы жеке меншік құқығына нұқсан келтіріп, кәсіпкерлік бастаманы басып, инвестициялық ахуалды айтарлықтай нашарлатады. Кейде бұл мемлекетке тікелей залал келтіреді, мысалы, Стати Қазақстан Республикасына қарсы іс бойынша болған. Президент соңғы сөзінде кейбір қылмыстық істердің қылмыстық қудалау органдарының қиялынан туындайтынына тікелей тоқталды.
Соттар, әсіресе, қылмыстық істер бойынша өз тәуелсіздігі мен бейтараптығын нығайтуы қажет. Соттар азаматтар мен бизнеске жасалған озбырлықтың басты кепіліне айналуы тиіс.
Қазіргі уақытта қылмыстық сот төрелігін реформалаудың бірден-бір шынайы тиімді жолы – халықтың қылмыстық процеске қатысуын арттыру. Соттарда істерді алқабилердің қатысуымен қарау қылмыстық сот ісін жүргізудегі демократиялық принциптерді дамытуға ықпал етеді, мемлекет пен оның азаматтары арасында сот төрелігінің әділдігі үшін жауапкершілікті бөледі. Бұл әлеуметтік шиеленісті төмендетуге, халықтың сот және құқық қорғау жүйесіне сенімін арттыруға, демек, қоғамдағы саяси және экономикалық тұрақтылықты нығайтуға ықпал етеді.
Алқабилер соты міндетті болуы тиіс қылмыстық істердің санатын анықтау қажеттігі туралы тікелей айтылған Ұлт жоспарының 21-қадамын орындау мақсатында. Күдіктінің (айыпталушының) өз ісін алқабилер сотының қарауына және тергеуші мен прокурордың қысымынсыз сот құрамын таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ету, алқабилердің сот талқылауының аясын кеңейту және сот төрелігін жүзеге асыруға халықтың қатысу институтын дамыта отырып, күдіктінің (айыпталушының) істі алқабилердің қатысуына тікелей қарсылық білдірген және кәсіби судьяның қарауын сұраған жағдайларды қоспағанда, ауыр және аса ауыр қылмыстар туралы барлық істерді алқабилер әдепкі бойынша қарайтын норманы енгізу ұсынылады.
2. Алқабилер алқасының құрамын 12 адамға дейін кеңейту және сотталушының кінәсі немесе кінәсіздігі туралы мәселені алқабилер алқасы кәсіпқой судьяның қатысуынсыз кеңесу бөлмесінде шешетін алқабилер сотының классикалық үлгісін енгізу.
Қазылар алқасын он екі мүшеге дейін кеңейту келесі себептерге байланысты қажет. Психологиялық тұрғыдан алғанда, бес адамнан тұратын адамдар тобында әрқашан бейресми көшбасшы пайда болады. Басқарма 12 адамнан тұратын болса, мұндай екі басшы бар және олардың әрқайсысы қазылар алқасына ықпал ету үшін күресе бастайды. Топтың негізгі міндетін талқылау барысында бейресми басшылар арасында да, оларды қолдайтындар арасында да талас туады. Бұл дау кезінде істің жай-жапсары, сол немесе басқа бағыттағы дәлелдер анағұрлым анық, жан-жақты және дәлелді түрде талданады. Нәтижесінде, басқа алқабилер қылмыстық істің мәніне қатысты неғұрлым білікті және сыни пікірталас жүргізуге мүмкіндік алды. Осының арқасында 12 немесе одан да көп адамнан тұратын алқалар қабылдаған шешімдер, әдетте, ерекше теңдестірілген, негізді және объективті болып табылады.
Бұл тұжырым осы институтты пайдаланудың тарихи тәжірибесімен расталады. 11 ғасырдан бастап Ұлыбританияда қазылар алқасының саны он екіден кем емес. АҚШ-тың кейбір штаттарында істердің жекелеген санаттары үшін алқабилердің саны тіпті бұл көрсеткіштен асып түседі. Мысалы, кейбір юрисдикциялардағы Үлкен қазылар алқасы 24 адамнан тұруы мүмкін.
Алқабилер санының азаюы, әдетте, осы институтты бақылау әрекеттерімен байланысты, мұндай соттың объективтілігінің әлсіреуіне әкеледі және Еуропа мемлекеттерінің тарихында әрқашан тоталитарлық режимдер немесе диктатуралардың билікке көтерілуімен сәйкес келеді.
Алқабилер сотының классикалық (ағылшын-американдық) үлгісін енгізу қажеттілігі тәжірибеде кәсіби судьяның алқабилерді айыптау үкімін шығаруға мәжбүрлеу мақсатында оларға қысым көрсету жағдайларының белгілі болуымен байланысты. Мұндай фактілер БАҚ пен әлеуметтік желілердегі бірнеше жарияланымдарда айтылады.
Қазіргі уақытта судьяның кеңесу бөлмесінде болуы оның бағалаушыларға кез келген ақпаратты, оның ішінде олардың назарына ұсынылмайтын дәлелдемелерді ұсынуы және сол арқылы бағалаушылардың жеке шешімдерімен айла-шарғы жасау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Сонымен бірге, кеңесу бөлмесінің құпиялылығы судьяны мұндай заңсыз әрекеттері үшін жауапкершіліктен қорғайды.
Судьяның алқабиге заңсыз ықпал етуіне тыйым салудың болмауы заңнамадағы олқылық болып табылады және алқабилер сотында сот төрелігін жүзеге асыруда неғұрлым объективтілікті, әділеттілік пен адалдықты қамтамасыз ету мақсатында түзетілуі тиіс.
Шынайы алқабилер соты – бұл азаматтардың кәсіби судья тұлғасында мемлекет өкілінің араласуынсыз, сотталушының кінәсі немесе кінәсіздігі туралы мәселені өз бетінше шешетін, халық өкілдерінің қатысуымен өтетін сот талқылауының нысаны.
Алқабилерге кандидаттар санын өзгерту судья алқабилермен бірге үкім шығаратын соттың қолданыстағы аралас үлгісін судьяның көмегінсіз факті бойынша мәселені шешетін халықтың он екі өкілі бар алқабилер алқасының классикалық үлгісімен ауыстыруға бағытталған.
Бұл үлгіге көшу сот билігінің тәуелсіздігін нығайтады, сот төрелігін жүзеге асырудағы демократиялық және демократиялық принциптерді дамытуға ықпал етеді, қылмыстық сот ісін жүргізу нәтижелері үшін мемлекет пен оның азаматтары арасында жауапкершілікті бөледі. Алқабилер сотының классикалық үлгісіне көшу сот талқылауын объективті және әділ етеді және судьяларды кеңесу бөлмесіндегі алқабилердің әрекеттерін басқару қажеттілігінен босатады және оларды сол немесе басқа шешім қабылдауға итермелейді. Алқабилер сотының бұл үлгісінде істің фактілік және заңды аспектілері арасында нақты шекаралар белгіленеді, сондықтан алқабилерге арнайы құқықтық білімге қатысты мәселелер бойынша шешім қабылдауға әдеттен тыс міндет жүктелмейді.
3. Сотқа дейінгі іс жүргізуді аяқтау сатысында алқабилердің істі қарау құқығын түсіндіру міндетін тергеу сотына беру
Қылмыстық процестегі сот бақылауының негізгі міндеті процеске қатысушылардың заңдылығы мен құқықтарын қамтамасыз ету болып табылады. Осы себепті істі алқабилер сотымен қарау құқығын түсіндіру мәселесі қолданыстағы заңнамада көзделгендей тергеушінің емес, тергеу судьясының құзыретіне жатқызылуы тиіс.
Қылмыстық қудалау органдары, әдетте, судьялардың қатысуымен істі қарауға мүдделі емес екені анық, өйткені сот төрелігін жүзеге асырудың бұл түрінде іс бойынша дәлелдемелік базаның сапасы мен толықтығына қойылатын талаптар жоғары және сотта айыпты қолдау әлдеқайда қиын.
Осыған байланысты, сот төрелігін жүзеге асыру нысанын таңдау туралы шешім қабылдау кезінде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын тұлғадан күдіктіге ықпал етуді тергеу судьясына алқабилер соты арқылы талқылау құқығын түсіндіру жөніндегі өкілеттіктерді беру және күдіктіні алқабилермен сот талқылауын таңдаудан бас тартуға көндіру мүмкіндігін айтарлықтай қиындатады.
Зерттеулер көрсеткендей, іс жүзінде мұндай арандату қорқыту, мекеменің мәні туралы жалған ақпарат беру және алқабилер сотында істі түкке тұрғысыз деп санау түрінде болуы мүмкін. Мұндай қысым көрсету мүмкіндігі қолданыстағы заңнамада күдіктінің/айыпталушының өз ісін соттың қатысуымен қарау туралы өтінішхат беру құқығын түсіндіру кезінде адвокаттың қатысуына кепілдіктердің болмауымен қиындатады. қазылар алқасы. Әлбетте, заң мұндай айла-шарғыларды тоқтатуы керек.
Осыған орай, алқабилердің сот талқылауына құқықты қамтамасыз ету функциясы тергеу судьясына беріліп, күдіктінің осы мәселе бойынша өз еркін білдіруіне қажетті уақыт пен жағдай берілуі қажет.
4. Алқабилер алқасына үміткерлердің кездейсоқ таңдауын жасау кезінде тараптардың қатысуын қамтамасыз ету.
Қазылар алқасының кандидаттарын кездейсоқ таңдаудың қазіргі тәртібі бұл таңдауды тек сот қызметкерлерімен жүзеге асыруды көздейді. Өкінішке орай, Заңда алқабилерге кандидаттардың тізімдерін қалыптастыру кезінде тараптардың қатысу құқығы қарастырылмаған, бұл процеске қатысушыларға кездейсоқ іріктеудің шын мәнінде өткенін және оның қаншалықты дұрыс өткізілгенін тексеруге мүмкіндік бермейді.
Ұсынылып отырған өзгерістер алқабилерге кандидаттарды іріктеу процесінің ашықтығы мен объективтілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, өйткені олар тараптардың сот әрекеттеріне процессуалдық бақылау жасауына жағдай жасайды.
5. Әр облыста алқабиге кандидаттардың бірыңғай тізімін құру
Алқабилерге кандидаттардың екі тізімін пайдалану процесті ұйымдастыру тұрғысынан негізделмейді, өйткені іс жүзінде екі тізімді пайдаланудың тікелей қажеттілігі жоқ, өйткені алқабилерді таңдау үшін бір кеңейтілген тізім жеткілікті, ал екінші, қосалқы тізімді жасау тек қосымша уақыт пен күшке әкеледі және ешқандай практикалық қажеттілікке байланысты емес. Осыған байланысты үміткерлердің бір, бірақ үлкен тізімін пайдаланған жөн, өйткені бұл қазылар алқасын іріктеу процесін жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен қатар үкіметтің күш-жігері мен қаражаттарын айтарлықтай үнемдеуге әкеледі.
Бұл өзгеріс тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің азаматтарынан алқабилердің неғұрлым өкілді үлгісін ұсынуға арналған. Процеске барынша көп азаматтарды тарту, сондай-ақ бір адамдарды алқабилер міндетін орындауға қайталап мәжбүрлеуді болдырмау үшін 3-баптың ережесін қайта қарау ұсынылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 638-бабына сәйкес алқабилердің сот талқылауына бір адамның қатысу мерзімін ұлғайту. Мысалы, басқа елдерде аса ауыр қылмыс санаттары үшін бұл мерзім кемінде 5 жылды құрайды.
6. Алқабилер алқасын құру кезінде тараптарға алқабиге кандидаттарға жеке сұрақтар қою құқығын беру
Алқабилерге кандидаттардан жауап алу тәртібі алқабилердің объективті және бейтарап құрамын қалыптастырудың процессуалдық кепілі болып табылады. Қолданыстағы тәртіп тараптардың кандидаттарға тікелей сұрақ қоюына мүмкіндік бермейді, бұл ең адал алқабилерді ашық және әділ таңдауға кедергі келтіреді, қылмыстық процесте тараптардың бәсекелестігі мен теңдігі қағидасын бұзады.
Осыған байланысты тараптардың кандидаттарға олардың объективтілігін анықтау үшін жеке және тікелей сұрақ қоюға мүмкіндік берген жөн. Шындығында, алқабиге кандидаттардан сауалнама алудың жазбаша түрі процестің өзін жай ғана қиындатады және қажетсіз түрде қиындатады, алқабилер алқасының объективті және бейтарап қалыптасуына кепілдік бермейді, қолайсыз және тәжірибеде тамыр жайған жоқ.
Алқабиге кандидаттың төрағалық етушінің сұрақтарына тараптардан жасырын түрде жауап беру мүмкіндігін болдырмау қажет, өйткені бұл алқабилерді іріктеу рәсімінің объективтілігі мен ашықтығы қағидаттарына қайшы келеді және тараптардың алқабиге кандидаттың жеке тұлғасын және оның істі одан әрі қарау кезіндегі әділдік дәрежесі бағалау мүмкіндігін шектейді.
Шын мәнінде, бұл норманың мәні мен мақсатының өзі сот ісін жүргізудің жариялылық стандартына қайшы келеді және әділ сот көзқарасы тұрғысынан түсініксіз мақсатты көздейді.
Төрағалық етушiнiң тарапынан жауап алу процесiн бақылау үшiн, тараптардың алқабиге кандидаттарға ауызша жолданған сұрақтарды алып тастауға соттың өкiлеттiгiн қамтамасыз ету қажет, егер сұрақтар дұрыс емес тұжырымдалған болса, немесе кандидаттардың тәуелдігіне немесе бейтараптығына байланысты болмаса. Тараптардың алқабиге кандидаттарға сұрақ қою құқығы АҚШ, Грузия, Қырғызстан және Ресей заңнамасында бекітілген.
7. Алқабиге кандидаттарға дәлелсіз бас тартулардың көбеюі
Мотивациясыз бас тарту институты қазылар алқасының теңдестірілген құрамын құруға көмектеседі және қазылар алқасына «жалған» алқабилердің кіру ықтималдығын азайтады. Негізсіз шақырулар тараптарға ең өкілді және объективті қазылар алқасын құруға көмектеседі және басқа жағдайларда шығарылуы мүмкін емес немесе қиын болатын алқабиге кандидаттардан құтылудың қарапайым әдісіне мүмкіндік береді. Дәлелсіз бас тартулар санының артуы тараптардың алқабилерді іріктеу процесінде үлкен әділдікті қамтамасыз ету, демек, істі мәні бойынша қарау жөніндегі өкілеттіктерін кеңейтеді. Көптеген ресейлік заңгерлер, прокурорлар да, адвокаттар да алқабилермен жұмыс істеудің көп жылдық тәжірибесінен кейін заңға мұндай өзгеріс енгізу қажет деген қорытындыға келді. Мысалы, Ресейдегі алқабилер соты туралы заңды әзірлеуші профессор С.А.Пашин әр айыпталушы үшін дәлелсіз шақырубас тартулардың санын алтыға дейін көбейтуді ұсынады.
Осыған байланысты, қазылар алқасының неғұрлым объективті құрамын қалыптастыру үшін тараптардың дәлелсіз шақыруларының санын кемінде үшке дейін өзгерткен жөн.
643-баптың қолданыстағы редакциясында көзделген қорғаушының клиенттiң келiсiмiнсiз дәлелсiз шағым беру мүмкiндiгiн шектеу адвокаттың өз өкiлеттiгiн жүзеге асыруына iс жүзiнде кедергi жасайды.
Бұл шектеу қылмыстық процесті ұйымдастырудың негізінде жатқан логикаға және қорғаныс функциясының өзіне негізделмейді. Қылмыстық-процестік кодексінің 70-бабының және «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8, 33 және 34-баптарының мағынасына сәйкес адвокат өз клиентін қорғау үшін заңға қайшы келмейтін қорғаудың барлық құралдары мен әдістерін қолдануға міндетті. Осыған байланысты, сотталушының дәлелсіз шағымдану құқығын пайдаланудан бас тартуы қорғаушының өз клиентінің мүддесі үшін қажетті әрекеттерді жасау мүмкіндігіне әсер етпеуі тиіс. Жалпы алғанда, қорғаудың мәні адвокаттың сотталушыға кепілдік берілген әрекеттердің көпшілігін осы тұлғаның мүддесі үшін жасай алуында.
